ما بحث دیگری داشتیم راجع به فواید این چیزهایی كه آنها را «بد» می نامیم و آن مرحله ی آخر بحث ما بود. عرض كردیم این چیزهایی كه ما آنها را «بد» می دانیم و خیال می كنیم كه اینها صد در صد بد هستند، این طور نیست، تازه همان بدها هم منشأ خوبیها هستند. غیر از آن جهت كه هر چیز خوبی دارد، بدی دارد و خوبی اش بر بدی اش می چربد، مرحله دوم این است كه خود این بدی باز منشأ خوبیهاست، اگر این بدیهایی كه اسمشان را بدی گذاشته ایم نباشد، بسیاری از خوبیها در دنیا نخواهد بود. ببینیم آیا در این زمینه تصریحی، اشاره ای در قرآن كریم هست یا نیست؟ در این زمینه هم هست. یكی همان آیه ای است كه به مناسبت بحث اول خواندم، آیه ی دوم سوره ی «تبارك الّذی بیده الملك» :

«تَبارَكَ اَلَّذِی بِیَدِهِ اَلْمُلْكُ وَ هُوَ عَلی كُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ. `اَلَّذِی خَلَقَ اَلْمَوْتَ وَ اَلْحَیاةَ لِیَبْلُوَكُمْ أَیُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» [1].

خداست آن كسی كه هم مرگ را آفرید و هم زندگی را. این دو را آفرید برای اینكه شما را بیازماید كه چه كسی نیك عمل تر است.

در احادیث ما هست كه امام فرمود قرآن نگفت: «لِیَبْلُوَكُمْ اَیُّكُمْ اَكْثَرُ عَمَلاً» چه كسی بیشتر عمل كند، فرمود: «لِیَبْلُوَكُمْ أَیُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» یعنی چه كسی عملش صوابتر باشد. آیه این طور می فرماید كه: زندگی و مردن را برای این خلق كرد كه مقدمه ای باشد كه شما به سوی حسن عمل سوق داده شوید، هر دوی اینها برای حسن عمل لازم است، هر دو مقدمه ی حسن عمل اند. نفرمود: «خَلَقَ الْحَیاةَ لِیَبْلُوَكُمْ اَیُّكُمْ اَحْسَنُ عَمَلاً» شما را زنده كرد و به شما زندگی داد تا به سوی حسن عمل سوق داده شوید، فرمود: زندگی و مردن را با هم آفرید تا شما به حسن عمل سوق داده شوید، و همین طور هم هست.

اما زندگی شرط حسن عمل است، تا انسان خلق نشود، تا این حیات و آن هم این حیات انسانی را پیدا نكند، تا عقل نداشته باشد، تا اراده نداشته باشد، حسن عمل معنی ندارد. و اگر مردن هم نبود، حسن عمل نبود، یعنی خود همین مردن و اینكه انسان می داند می میرد، یك عامل بزرگی است برای اینكه به سوی حسن عمل سوق داده شود. آیا واقعا اگر انسان می دانست در این دنیا مخلّد است و اصلا مردنی در كار نیست، به سوی حسن عمل می رفت؟ البته ممكن است، شما افراد استثنائی را در نظر نگیرید بگویید فرضا شخصی مثل علی بن أبی طالب پیدا بشود و تشخیصش درباره ی حسن عمل طور دیگری باشد، آن فرد استثنائی به جای خود، ولی همین بشر كه ما الآن داریم می بینیم، مسلّما بیشتر كارهای بد را كه انجام نمی دهد، به خاطر همین فكر مردن است و اینكه انسان می داند می میرد. اگر انسان بداند كه در هیچ شرایطی در این دنیا نمی میرد و همین زندگی اش ادامه دارد، بر شرش صد برابر افزوده می شود و خیرش شاید به حد صفر برسد. آن عاملی كه انسان را به سوی حسن عمل سوق می دهد، بیش از هر چیز دیگری همین است كه انسان می داند یك مدت موقتی در اینجا هست. آن كسی كه ایمان دارد به اینكه ماورای این دنیا دنیای دیگری است، برای او خیلی روشن است. آن كسی هم كه ایمان ندارد، بالأخره دنیای مرگ برای او یك دنیای مجهولی است و باز ترمز است نسبت به اعمال شر. پس این آیه برای «موت» خاصیت و اثر و فایده قائل شده است، كه همین است كه بشر را به سوی حسن عمل سوق می دهد.

---