پس این نظریّه ی آقای دوركهیم- كه ضمن این كه یك نظریّه ی جامعه شناسی است یك نظریّه ی روانشناسی هم می خواهد باشد- غلط است؛ انسان دو شخصیّت مستقل و جدا از یكدیگر ندارد، یك «من» است در انسان كه همه ی كارهای متضاد را در آن واحد انجام می دهد. پس این توجیه كه انسان دو «من» دارد، یك «من» خودش را فراموش كرده و بعد آنچه را كه از آن «من» صادر می شود به «غیر من» و به «جز من» نسبت داده كه آن «جز من» ما وراء الطبیعه است، صحیح نیست؛ اصلاً دو «من» در كار نیست كه به این شكل بخواهد در بیاید.

ثانیاً اگر چنین باشد باید همیشه مذهبیها در میان مردمی باشند كه به قول شما بیشتر «از خود بیگانه» باشند؛ یعنی هر چه افراد، روح اجتماعی در آنها بیشتر فراموش شده و بیشتر مرده باشد و هر چه احساس اجتماعی را بیشتر فاقد باشند باید بیشتر دینی و مذهبی باشند؛ در صورتی كه قضیّه برعكس است؛ همیشه افرادی، مذهبی به معنی واقعی هستند كه احساس اجتماعی در آنها از دیگران زنده تر است.

آیا امیر المؤمنین بیشتر احساس دینی داشت یا معاویه؟ و آیا امیر المؤمنین بیشتر احساس اجتماعی داشت كه می گفت اگر دیگری در اقصا بلاد مملكت من گرسنه باشد من اینجا درد می كشم (از این بالاتر هم می شود؟ ! ) :

آری، آیا امیر المؤمنین كه چنین می گفت بیشتر احساس اجتماعی داشت یا معاویه؟ همین افرادی كه این حس اجتماعی به عالی ترین وجه در آنها زنده است آنها مذهبی هستند نه آنهایی كه خود اجتماعی شان را فراموش كرده اند، بعد خودشان را تنها همان خود فردی می بینند و بعد می گویند پس اینها مال جای دیگر است؛ افرادی كه این حسها بیشتر در آنها زنده است همانها مذهبی تر هستند.

به علاوه، در این نتیجه گیری نهایی كه این آدم خواسته بكند، خواسته است به یك نوع جواب بدهد، یعنی توجیهی برای این آخرین سنگری كه در اختیار این ضد مذهبها هست- كه این آخرین سنگر هم دارد گرفته می شود- درست كند و آن این است كه تاكنون همواره می گفتند: دین رفت، مذهب رفت، رفتنی است، این طور كه ما وضع دنیا را می بینیم عن قریب دین می رود، علم آمد مذهب رفت، عدالت اجتماعی آمد مذهب رفت، . . . ؛ كم كم می بینند همه ی این معیارها و مقیاسها غلط از آب در آمده؛ این طور كه مذهب نشان می دهد، خیر، تشریف دارد، خاطر آقایان جمع باشد از بین رفتنی نیست و وجود دارد. حال آمده اند چنین توجیهی می كنند كه نه، مذهب هست، باقی است و نمی شود مذهب از بین برود [ولی ریشه ی الهی ندارد. ] حرف آخرش این است كه:

یك چنین توجیهی می خواهند بكنند. به اینها باید گفت كه اگر این حرف درست باشد، با پیشرفت جامعه شناسی آقای دوركهیم، دیگر مذهب باید از بین برود، زیرا حرف دوركهیم هم معنایش این است كه اعتقاد به مذهب به نوعی جهالت بر می گردد، همان طوری كه حرف فویرباخ هم این جور بود، منتها فویرباخ انسان را به صورت فردی می دید، می گفت انسان بالفطره یك سلسله سرشتهای نیك و یك سلسله سرشتهای پلید دارد، بعد در جریان اجتماع چون خودش را خیلی گرفتار سرشت پلیدی خود می بیند آن سرشت پاك خود را از خودش انتزاع و جدا می كند و او را در بیرون خودش فرض و خیال می كند و. . . [2]

---