ولی در باب امتحان یك جنبه ی سومی وجود دارد كه آن فلسفه ی اصلی امتحان و آزمایش است و آن این است كه افراد وقتی در معرض امتحان و آزمایش قرار می گیرند، به كار می افتند و به اصطلاح فلاسفه آنچه كه در قوّه دارند به فعلیت می رسد، یعنی اگر امتحان در كار نیاید، استعدادها بالقوّه باقی می ماند، یعنی بروز نمی كند، به حد فعلیت نمی رسد، رشد نمی كند. ولی وقتی كه یك موجود در معرض عمل و امتحان قرار گرفت، سیر كمالی خودش را طی می كند، رشد می كند، پیشرفت می كند، نظیر كارهای تمرینی است كه ورزشكاران قبل از مسابقه های نهایی انجام می دهند، آنچه كه انجام می دهند برای این نیست كه مربی بفهمد هر كس استعدادش چقدر است؟ برای این است كه خودشان آماده شوند، برای این است كه هر چه در استعداد دارند به ظهور بپیوندد.

سختیها و شدایدی كه خداوند تبارك و تعالی در دنیا برای انسان پیش می آورد و بلكه- در تعبیر دیگر قرآن- نعمتهایی هم كه در دنیا برای انسان می آورد، برای این است كه آن استعدادهای باطنی بروز كند، یعنی از قوّه به فعلیت برسد. انسان از نظر حالات روحی، درست حالت یك بچه ای را دارد كه از نظر جسمی در حالی كه تازه به دنیا آمده است استعداد این را كه یك جوان برومند بشود دارد ولی حالا كه آن را ندارد، باید تدریجا رشد كند تا یك جوان برومند بشود. انسان هم از نظر كمالات واقعی و نفسانی (یعنی آنچه كه در استعداد دارد) اول در یك حد بالقوّه است، می تواند باشد، اما حالا كه نیست، از یك طرف به واسطه ی سختیها و شداید و از طرف دیگر به واسطه ی همان نعمتهایی كه به او داده می شود، در معرض یك چنین امتحانی قرار می گیرد تا به حد كمال برسد. «وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَیْ ءٍ مِنَ اَلْخَوْفِ وَ اَلْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ اَلْأَمْوالِ وَ اَلْأَنْفُسِ وَ اَلثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ اَلصّابِرِینَ» . باید این سختیها پیش بیاید و در زمینه ی این سختیهاست كه آن صبرها، مقاومتها، پختگیها، كمالها برای انسان پیدا می شود، آن وقت موضوع این نوید و بشارت واقع می شود. این هم دو آیه كه مربوط به یك موضوع بود و عرض كردیم.