[1] . گویا تلفظ فرانسوی آن «انكسیماندر» است.

[2] . گویا تلفظ فرانسوی آن «امپیدوكل» است.

[3] . این كتاب ترجمه ی عربی بنیاد انواع داروین است ولی [مترجم ] تنها به ترجمه ی آن اكتفا نكرده، بلكه شرح بخنر (كه صد در صد مادی بوده) را هم ذكر كرده است. بعلاوه خودش مقدمات و مقالات دیگری هم اضافه كرده است. بنیاد انواع كتاب كوچكی است، اما فلسفة النشوء و الارتقاء دو جلد بزرگ شده است.

[4] . نه اینكه برای اولین بار حتی در اروپا اظهار كرده است، غیر از او هم بوده اند.

[5] . البته موضوع وراثت هم در اینجا گنجانده شده است.

[6] . مؤمنون/12 و 13 و 14.

[7] . نازعات/5.

[8] . من، هم كتاب بنیاد انواع داروین را با ترجمه ای كه شده دارم و هم كتاب آقای دكتر محمود بهزاد (چاپ پنجم با اصلاحات و اضافات) را كه در این كار تخصص دارد و چندین كتاب در این زمینه نوشته است. عبارتهای این كتاب واضح تر و روشن تر است و قسمتهای زیادی از متن كتاب بنیاد انواع را هم نقل كرده است. البته كتابهای دیگری هم در این زمینه داشتم ولی این كتاب را انتخاب كردم.

[9] . نمی گوییم صحیح باشد، چون ما گفتیم هیچ یك از اینها را نمی شود به خودی خود انكار كرد كه یك عاملی است از عوامل طبیعت.

[10] . همان جمله ای كه در تورات هست و عربی آن این است كه: «انّ اللّه خلق آدم علی صورته» [خداوند آدم را به صورت خود آفرید. ]

[11] . پس چیزی را كه به خدا نسبت می دهند و عامل آن را خدا می دانند (مثلا ما می گوییم چرا در فلان موجود فلان عنصر به وجود آمد، می گویند خدا این طور خلق كرده است تا برای فلان هدف درست باشد) داروین دید كه علت آن همین عامل طبیعی است.

[12] . بقره/251.

[13] . آنها از این كلمات خیلی می ترسند چون وقتی می گویند «قدرت فعاله و ما فوق الطبیعه» فورا آن حرفهای كشیشها به یادشان می افتد و لهذا زود نفی می كنند.

[14] . هنوز این عبارت او خیلی صراحت ندارد، ولی عبارتهای بعدی صراحت دارد.

[15] . یعنی تا ظاهر فایده ای برای موجود زنده نداشته باشد، طبیعت به آن نمی پردازد.

[16] . با آن مقدار بیاناتی كه او گفته است، كافی نیست.

[17] . البته «مافوق» می گویم، مقصودم این است كه حتما باید جدا باشد، مثل شعور باطن و شعور ظاهر در انسان كه می گویند شعور باطن فعالیتهایی دارد مخفی از شعور ظاهر.

[18] . این جانور را برای این انتخاب می كنند كه بعد از موش، بیش از تمام جانوران تولید مثل می كند.

[19] . در حدود سی چهل سال پیش، یك شاعر شیرازی به نام بهمنی اشعار خیلی شیرینی در این زمینه گفته بود در قالب قطعه ای تحت عنوان «اعتراض به خلقت» . گویا این اشعار در یك انجمن ادبی مطرح بوده است. سرهنگ اخگر - كه یك وقت وكیل مجلس شورای ملی بود- اولا خودش منظومه ای در جواب او گفته بود و بعد هم شعرهای او را به مسابقه گذاشته بود. تقریبا از تمام ایران نویسنده ها و شخصیتهای آن وقت به او جواب داده بودند. جوابها هم اغلب جواب حسابی نبود. تمام این جوابها به صورت كتابی به نام «اسرار خلقت» در آمده و همان وقت هم چاپ شده است كه موجود است.

[20] . گواینكه امروز مخصوصا زرتشتی ها می خواهند این مطلب را انكار كنند كه این فكر در قدیم به این شكل وجود داشته كه یزدان و اهرمن دو حقیقت در مقابل یكدیگر باشند و هر دو هم مبدأ اصلی باشند: یزدان مبدأ خیرات و اهرمن مبدأ شرور، بلكه می خواهند بگویند كه اهرمن هم مثل شیطان است در نزد مسلمین- كه خود مسأله ی شیطان هم باید در همین مبحث طرح بشود- كه خودش در عین حال مخلوقی از مخلوقات یزدان است. اما اغلب آنهایی كه تحقیق كرده اند، می گویند این یك توجیه و تعبیری است در این مطلب و حقیقت مطلب این است كه خواسته اند برای اشیاء دو مبدأ اساسی و اصلی قائل بشوند. به هر حال حكمای قدیم هم كه این عقیده را به نام عقیده ی ثنویّه و مجوس نقل كرده اند، به همین صورت نقل كرده اند كه آنها قائل به دو مبدأ اصلی بوده اند.

[21] . لازمه ی معلولیت، تأخّر معلول از علت است (تأخّر وجودی) .

[22] . بقره/157.

[23] . معلولیت واقعی غیر از معلولیتی است كه ما در عالم ماده می گوییم (كه اصطلاحا علتهای اعدادی گفته می شود) ، معلولیتی است كه معلول از ذات علت ناشی شده باشد و علت، منشأ ایجادی آن باشد.

[24] . «صورت» را تنها به مفهوم شكل ظاهر نمی گیریم، بلكه به اصطلاح فلسفی و جوهری، ما یك جوهریت انسانی پیدا كرده ایم.

[25] . بحار الانوار، ج /7ص 47، با اختلاف عبارت.

[26] . سپهر اعلا اگر همه ی فضلا را بیاورد و «افضل» را هم بیاورد و بپرسد كی از همه افضل است؟

[27] . «توفّی» یعنی تام و تمام تحویل گرفتن. «اَللّهُ یَتَوَفَّی اَلْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها» (زمر/42) یعنی خداوند نفوس را در وقت مردن بتمامه می گیرد، قبض می كند، تحویل می گیرد. یا «وَ اَللّهُ یَقْبِضُ وَ یَبْصُطُ» (بقره/245) خداوند، هم قبض می كند و هم بسط می دهد. بسط دادن همین است كه ما به آن «احیاء» می گوییم، قبض كردن همین است كه به آن «اماته» می گوییم. اماته ها در واقع میراندن و فانی كردن نیست، بلكه تحویل گرفتن است.

[28] . كهف/108.

[29] . انبیاء/35.

[30] . بقره/156 و 157.

[31] . [ترجمه ی آیات قریب به مضمون است ] .

[32] . بحار الانوار، ج /15ص 55، چاپ كمپانی، نقل از كافی.

[33] . از نظر جزئی نظام كه البته بدی هست، منتها از نظر كلی یك چیزهایی را گفتیم كه بدی نیست.

[34] . اعلام الوری، ص 401.

[35] . [دنباله ی مطلب متأسفانه ضبط نشده است ] .

[36] . بقره/258.

[37] . نجم/43 و 44.

[38] . ملك/2.

[39] . بقره/156.

[40] . رعد/17.

[41] . وادی یعنی رودخانه، جوی.

[42] . «زبد» یعنی كف، كفی كه روی آب است. كره را كه در عربی می گویند «زبد» ، از این جهت است كه وقتی دوغ را می زنند، دوغ كه از چربی جدا می شود، چربی به حالت كف كردگی روی آن می ایستد، ولی اصل معنی «زبد» همان كف است.

[43] . «احتمل» از ماده ی «حمل» به معنی به دوش گرفتن است.

[44] . «فسالت» در قرآن یعنی سیلان پیدا كرد، نه سیل كه حتما باید آب زیاد باشد تا به آن سیل بگوییم.

[45] . منشأ [این آگاهی ] چه بوده؟ عجالتا به ما مربوط نیست.

[46] . بقره/30.

[47] . بقره/31 و 32.

[48] . دوباره «هم» كه ضمیر عاقل هست آورده می شود (نام آنها را، آن كسان را) . از اینجا استفاده كرده اند كه آن اسماء الهی یك حقایق واقعی بوده است، تنها لفظ و اسم و نام و نشان و از این حرفها نیست.

[49] . بقره/33.

[50] . بقره/34.

[51] . ملك/1 و 2.

[52] . بقره/156- 158.

[53] . ممكن است اینجا مقصود كسری در بدن باشد، یعنی زخمی، جراحتی.

[54] . ممكن است مقصود همین میوه های معمولی باشد كه باز جزء اموال می شود، ولی معمولا گفته اند ثمرات یعنی ثمرات قلوب، میوه های دل، یعنی فرزندان (مصیبت فرزندان) .

[55] . انبیاء/35.

[56] . بقره/216.

[57] . یونس/61.

[58] . بقره/255: [او را چرت و خواب فرا نگیرد] .

[59] . طه/7: [همانا او بر نهان و مخفی ترین امور آگاه است ] .

[60] . اعراف/14.

[61] . حجر/39.

[62] . حجر/39 و 40.

[63] . نحل/100.

[64] . ابراهیم/22.

[65] . اسراء/64.

[66] . شیخ در منتها درجه ی زهد زندگی می كرده و واقعا این مرد از عجایب روزگار بوده است. اولا در همان رشته ی خودش- كه فقه و اصول است- یك محقق فوق العاده ای است، یعنی نظیر بوعلی سینا در عصر و زمان خودش كه در طب و فلسفه نسبت به دیگران برتری داشته است، او هم نسبت به عصر خودش همین طور است. در منتهای پاكی و زهد و تقوا هم زندگی كرده، كه وقتی مرده است تمام هستی و زندگی و دارایی او را كه سنجیده اند، هفده تومان بیشتر نشد. زندگی او تاریخچه های عجیبی دارد و بسیار مرد عاقل فهمیده ی باهوشی بوده است. شیخ هرگز در وجوهات تصرف نمی كرده است. دخترش می رفت مكتب- پسر نداشت، دو تا دختر داشت، این «سبط» ها از اولاد او هستند- خیلی گریه كرد و گفت: در مكتب هر جا می روم، بچه های دیگران وضع بهتری دارند و من غذا و لباسهایم خوب نیست و از این حرفها. شیخ خیلی متأثر شد. زنش گفت: آخر این همه سختی دادن كه درست نیست، چرا این قدر به ما سختی می دهی؟ شیخ گریه كرد و گفت: و اللّه من دلم می سوزد، نمی خواهم این طور باشد، ولی می دانی این وجوهات چیست؟ (زنش داشت رخت می شست، عمامه ی شیخ را می شست) مثل این وجوهات برای ما كه می خوریم، مثل آبهای این تشت است، یك آدم اگر خیلی تشنه باشد و از تشنگی بخواهد بمیرد، اگر بخواهد برای رفع تشنگی از این آبها بخورد چقدر می خورد؟ همین قدر می خورد كه نمیرد. ما از خودمان كه چیزی

[67] . «استجابت» اجابت خیلی سریع را می گویند.

[68] . بلد/10.

[69] . دهر/3.

[70] . شمس/8.

[71] . بحار الانوار، ج /63ص 206.

[72] . اعراف/12.

[73] . كهف/50.

[74] . نهج البلاغه، خطبه ی 1: [بعضی در حال سجودند، ركوع نمی كنند و برخی در ركوع اند، بر پا نمی ایستند] .

[75] . اعراف/27.

[76] . ناس/1- 6.

[77] . انعام/59.

[78] . نهج البلاغه، خطبه ی 126.

[79] . جن/26 و 27.

[80] . سجده/7.

[81] . بقره/30.