این حدیثی كه الآن می خواهم بخوانم حدیثی است كه شیعه و سنی روایت كرده اند كه پیغمبر اكرم راجع به قرآن فرمود: «ظاهره انیق و باطنه عمیق» ظاهرش زیباست، همین چیزی كه عرض كردیم یك جنبه ی قرآن جنبه ی زیبایی و هنری آن است و به تعبیر علمای اسلامی جنبه ی فصاحت و بلاغتش است. فصاحت و بلاغت اصطلاحاتی است كه علمای اسلام بعد وضع كردند و بعد پیدا شده است و كار بدی هم نكردند، كار خوبی كردند. بعد علمی در این زمینه وضع كردند. اهتمامی كه علمای اسلام بعدها در علوم ادبی پیدا كردند در صرف و نحو و معانی و بیان و بدیع- كه مجموع اینها را فصاحت و بلاغت و محسّنات می گویند- همه به تبع این زیبایی قرآن بود، چون در قرآن این زیبایی را می دیدند برای اینكه بهتر بتوانند زیباییهای قرآن را كشف كنند این علوم را ابتكار و كشف كردند. «ظاهره انیق و باطنه عمیق» . «ظاهره انیق» زیبایی اش را می گوید، «باطنه عمیق» جنبه ی علمی و فكری اش را می گوید: و باطن آن خیلی ژرف است، ژرفاست، یعنی عمقش خیلی زیاد است مثل یك دریایی كه شما در آن شناوری می كنید، یك مقدار می روید ولی آن هنوز عمق دارد، یك مقدار دیگر می روید بازهم هنوز عمق دارد، بازهم می روید هنوز هم عمق دارد «له تخوم و علی تخومه تخوم» اینجا طبقه به طبقه بودن قرآن را ذكر می كند، می گوید یك نهایتی دارد ولی بالای این نهایت، نهایت دیگر است، حدی دارد، بالای این حد، حد دیگری است، كه در این زمینه هم باز ما زیاد داریم كه قرآن «عبارات و اشارات و لطائف و حقائق، العبارات للعوام و الاشارات للخواصّ و اللّطائف للاولیاء و الحقائق للانبیاء» طبقه به طبقه است، یعنی درجه به درجه است، سطح به سطح است، یك سطح قرآن برای یك سطح از افكار است، سطح دیگری دارد برای سطح فكر بالاتری «لا تفنی عجائبه و لا تنقضی غرائبه» [1]شگفتیهای قرآن تمام نمی شود، عجائب قرآن پایان نمی پذیرد. معلوم است كه پیغمبر اكرم از روز اول نظر داشته است به این مطلب كه آنچه كه امروز بشر درباره ی قرآن كشف می كند آخرین حد قرآن نیست، محتویات قرآن چیست؟ آن چیزهایی است كه تدریجا در آینده باید كشف كنند و بفهمند، و حقا وقتی كه ما در حدود فهم و فكر خودمان نگاه می كنیم می بینیم كه آنچه كه امروز بشر درباره ی اعجاز قرآن چه از جنبه ی زیبایی و چه از جنبه ی علمی- و مخصوصا از جنبه ی علمی- كشف می كند و واقعا می فهمد و واقعا هم به دل انسان می چسبد نه یك چیزی كه بخواهند ببندند و پیش خود بسازند، خیلی بیش از آن چیزی است كه مثلا در ده قرن قبل چه از نظر زیبایی و چه از نظر علمی و فكری می فهمیده اند.

غرض این است كه در اعجاز قرآن اگر بخواهیم بحث كنیم در دو مقوله باید بحث كنیم، یكی مقوله ی زیبایی و دیگری مقوله ی علمی و فكری، كه مقوله ی زیبایی از لفظ و معنا توأم است، لهذا می گوییم لفظی، و مقوله ی علمی فقط مربوط به معناست، لهذا به آن می گوییم معنوی و علمی و فكری. ابتدا از همان جنبه ی زیبایی قرآن بحث می كنیم.

---