و من خودم وقتی كه دیدم تمام آنچه كه اینها می گویند در قرآن وجود دارد، خدا می داند حیرت كردم. مثلا این [مطلب كه عرض می كنم ] منطق ماده در قرآن است. قرآن راههای خطای اندیشه را زیاد ذكر كرده. مرتب ذكر می كند افرادی حرف غلط می گویند، اشتباه می كنند، چرا اشتباه می كنند؟ این «چرا اشتباه می كنند» را قرآن دارد. اینها خطا می كنند، چرا خطا می كنند؟ در چندین آیه از آیات قرآن همین مطلبی كه آقای دكارت با این صراحت، قاعده اول منطق خودش می داند [ذكر شده است ] (این آیه قرآن است. قرآن كه مال چهارده قرن پیش است، این را كه دیگر ما امروز نیاورده ایم. ممكن است بگویید شما چرا جلوتر نفهمیدید؟ بسیار خوب، ما نفهمیدیم ولی این آیه كه در كمال صراحت در قرآن هست و ما آن را تأویل نمی كنیم. یك وقت ما یك آیه ای را تأویل می كنیم، آن یك حرفی است) . قرآن یك منطقی دارد كه پیروی از ظنّ و گمان را عجیب نهی می كند، بعضی صریح و بعضی صریحتر (نمی گویم بعضی اشاره و بعضی صریح) : وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ [1]، در جای دیگر: إِنْ هُمْ إِلاّ یَظُنُّونَ [2] می گویند منطقی دارند اما این، منطق گمان است نه منطق علم و یقین. اگر اینها می خواستند به یقین خودشان اعتماد كنند چنین حرفی نمی زدند. در یك جا صریح می گوید علت خطای اكثریت مردم پیروی از گمان است: وَ إِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِی اَلْأَرْضِ یُضِلُّوكَ عَنْ سَبِیلِ اَللّهِ اگر تو بخواهی اكثر مردم روی زمین را پیرو باشی، اگر بخواهی پیرو بشر باشی (می خواهد بگوید پیرو بشر نباش) این را بدان اكثر مردم روی زمین این جورند كه تو را منحرف می كنند، چرا؟ علت انحراف چیست؟ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ اَلظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاّ یَخْرُصُونَ [3]زیرا جز گمان را پیروی نمی كنند و كارشان جز تخمین چیزی دیگری نیست.

به خدا اگر آدم در همین یك آیه دقت كند عجیب چیزی می بیند، بعد در خودش دقت كند، بعد در مردم دیگر دقت كند، می بیند اكثر افراد و مكتبهای مخالف كه در مقابل همدیگر قرار گرفته اند او به جزم چنین می گوید او به جزم چنان می گوید، اگر دل او را بشكافی جز یك سلسله گمانها چیزی نیست، در دل او هم جز گمان چیزی نیست. البته ممكن است یكی حق باشد. 99%مردم در عقایدی كه شدید از آن عقاید دفاع می كنند از علمشان دفاع نمی كنند از گمانشان دفاع می كنند. راجع به خصوص مادیین قرآن همین منطق را دارد می گوید اینها هیچ وقت به «یقین به نفی خدا» نمی رسند و محال است برسند. راهی به این مطلب نیست. هر وقت در كمال جزم انكار خدا را می كنند بدان یك گمانی در ذهنشان آمده این را به صورت جزم بیان می كنند: وَ قالُوا ما هِیَ إِلاّ حَیاتُنَا اَلدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیاگفتند كه جز این زندگی دنیا زندگی دیگری نیست، می میریم و زنده می شویم، یعنی مردن و زندگی یك امری است كه به حسب تصادف و اتفاق در سطح طبیعت رخ می دهد. تا اینجا را می شود بگوییم انكار معاد است ولی نه: وَ ما یُهْلِكُنا إِلاَّ اَلدَّهْرُآن چیزی هم كه ما را می برد جز دست طبیعت و روزگار چیز دیگری نیست. انكار خداست. قرآن در جواب اینها می گوید اصلا این منطق تو منطق متكی به علم نیست: وَ ما لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاّ یَظُنُّونَ [4]به همین چیزی كه می گوید علم ندارد، گمان می برد كه این جور باشد، مثل اینكه ما می گوییم «فكر می كنم چنین باشد» . بسیار خوب، آدم فكر می كند چنین باشد، اما «فكر می كند چنین باشد» غیر از این است كه یقین دارد كه چنین باشد. و اگر واقعا بشر بتواند خودش را قانع كند كه از همین یك آیه پیروی كند 99%اختلافات افراد بشر از میان می رود. بشر گمان می كند، اما وقتی می خواهد بیان كند نمی گوید گمان می كنم چنین است، می گوید جزما چنین است.

پس در این آیه، قرآن منشأ خطای اكثریت مردم را پیروی نكردن از علم می داند، علم در مقابل گمان، یعنی یك مطلب، صد در صد روشن نشده دنبالش می رود.

می خواهد بگوید این خطا بیشتر به فكر بشر بستگی ندارد، به اراده و اختیار بشر بستگی دارد. ما بشر را طوری ساخته ایم كه اگر در مسائل قناعت كند به آنچه كه می داند، اینهمه گرفتار اشتباه نمی شود. اشتباه می كنند كسانی كه خیال می كنند این فرد بشر یك جور می داند، آن فرد جور دیگر و آن جور دیگر. اینطور نیست، خدا بشر را این گونه نساخته كه آن یك جور بداند، آن جور دیگر و آن جور دیگر. بشر طوری ساخته شده كه اگر با گامهای آهسته قدم بردارد، فقط آنچه را یقین دارد بپذیرد، چیزی را كه یقین ندارد نپذیرد و به حالت تردید بماند بعد می بینید اختلافات بشر رفع شد.

منشأ اشتباهها این است كه ندانسته یك چیزی را می پذیرد و آن را به صورت امر دانسته تلقین و اظهار می كند و روی آن قسم می خورد. این یكی.

---