یك مطلب هست و من آن را قبول دارم- كه بازهم در كتاب راه طی شده، راه روی این مبنا طی نشده- و آن این است كه ممكن است كسی اساسا در باب نبوت از این طریق وارد بشود (كه راه را خیلی كوتاه و نزدیك كرده باشد) بگوید ما در قبال یك امر واقعی قرار گرفته ایم، فرضا هم ما نتوانیم نیاز عالم خلقت را به نبوت به دست آوریم و به اصطلاح نتوانیم از راه برهان لمّی- یعنی از راه علت بر معلول- استدلال كنیم، از راه معلول بر علت استدلال می كنیم [كه ] روشنتر است. ما گاهی در خارج به یك اشیائی بر خورد می كنیم كه شك نداریم كه این یك امری است كه وجود دارد، و این امری كه وجود دارد وقتی تجزیه و تحلیلش می كنیم می بینیم كه منبع آن نمی تواند یك امر مادی و عادی باشد، این امری كه وجود دارد دارای یك سلسله خصائص است كه به موجب این خصائص باید بگوییم منبع الهی دارد، منبع خدایی دارد یا به تعبیرهای ما منبع ما وراء الطبیعی دارد.

مثالی عرض می كنم. یكی از مسائل مهم كه خیلی هم درباره اش- مخصوصا در عصر امروز- كتاب نوشته و می نویسند مسأله ی غرائز حیوانات به ویژه غرائز حشرات است. اگر قدیم فقط روی زنبور عسل مطالعاتی كرده بودند- كه آن هم حتما به اندازه مطالعات امروز نبوده است- اكنون روی بسیاری از حیوانات و حشرات مطالعه كرده اند و به یك غرائزی از آنها برخورد كرده اند كه هیچ گونه نتوانسته اند منشأ این غرائز را توجیه كنند، یعنی اینجور كشف كرده اند. خود كلمه «غریزه» مبیّن یك معنی واقعی نیست یعنی مبین یك حقیقتی نیست، در مقابل «اكتسابی» می گوییم «غریزی» .

چطور؟ روی حشراتی آزمایش كرده اند دیده اند این حشرات پس از اینكه متكوّن و متولّد شدند بدون اینكه مصالح زندگی خودشان را اكتساب كرده باشند- چه از طریق تعلم و چه از طریق آزمایش- نشانه گیری می كنند و هدفهای خودشان را پیدا می كنند. اما آزمایش نكرده اند برای اینكه این حیوان برای اولین بار پیدا شده، همان اولین باری كه پیدا می شود دنبال هدف و مقصد خودش می رود، قبل از آزمایش راه خودش را می داند. و اما تعلیم و تعلم [نداشته اند] برای اینكه شواهد نشان می دهد كه تعلیم و تعلمی از طرف مادر آن حیوان مثلا وجود ندارد. مثال آن خیلی عادی است و لازم نیست یك عالمی گفته باشد: بچه گوسفند یا بچه اسب وقتی از مادر متولد می شود (من خودم مكرّر دیده ام) كوشش می كند از جا بلند شود و بلند می شود. تا بلند می شود پوزه اش را كج می كند و دنبال پستان مادر می گردد یعنی آن پستانی كه هنوز یك بار هم از آن نچشیده است، یك گمشده ای دارد، جستجو می كند و می یابد. هیچ آدم نمی بیند كه مادرش در حالی كه درد می كشد او را كوچكترین اعانت و كمكی بكند كه آدم بگوید این از طریق مرموزی به او خبر می دهد كه برو اینجا، و این چندان معقول هم نیست. گذشته از این، علماء ثابت كرده اند كه بعضی از این حیوانات هستند كه نسل جدید اصلا نسل گذشته ی خودش را نمی بیند، با این كه او را نمی بیند مع ذلك آن عمل حیرت انگیز خودش را انجام می دهد. پس با تعلیم و تعلم هم نیست. می ماند مسأله ی وراثت كه شاید این علم از طریق وراثی منتقل شده. این را هم علم تأیید نكره كه علمی از طریق وراثت منتقل بشود. اگر از طریق وراثت است، در خود انسانها ولد العالم باید تمام العالم به دنیا بیاید، هر كسی كه عالم شد- مخصوصا اگر نسلهای متوالی عالم شدند- فرزند او باید عالم به دنیا بیاید، و بعلاوه اساسا اشكال می آید در آن نسلهای قدیمی- كه حالا من یادم رفته مواردی كه ذكر كرده اند علمایی كه در این زمینه مطالعه كرده اند- كه در آن نسلهای سابق سابق هم نه با تعلیم و تعلم قابل توجیه است و نه با آزمایش. چنین هدایت و راهیابی به شكلی كه در غرائز حیوانات وجود دارد منشئی نمی تواند داشته باشد جز الهام الهی، جز اینكه انسان بگوید منشئی غیر از منشأهای عادی دارد، همان طوری كه قرآن كریم هم از مسأله ی زنبور عسل تعبیر به «وحی» می كندوَ أَوْحی رَبُّكَ إِلَی اَلنَّحْلِ أَنِ اِتَّخِذِی مِنَ اَلْجِبالِ بُیُوتاً وَ مِنَ اَلشَّجَرِ وَ مِمّا

مجموعه آثار شهید مطهری . ج4، ص: 378

یَعْرِشُونَ [1].

این راه البته بسیار راه خوبی است. اگر ما در باب انبیاء به همان شكلی كه غرائز حیوانات را مطالعه می كنیم مطالعه كنیم و در آنها آثاری را ببینیم كه آن آثار با تعلیم و تعلم و اكتساب از معلم یا محیط سازگار نیست، هیچ یك از این دو نیست و خلاصه این را از بیرون نگرفته اند (از درون خودش هم كه تركیبات مادی به خودی خود نمی تواند چنین خاصیتی داشته باشد) در این صورت باید قائل به نوعی القاء و الهام بشویم.

مثلا اگر كسی در تعلیمات انبیاء نوعی پیشگوییها یعنی اخبار از غیب را قبول كند (همین طور كه در قرآن هست یعنی قرآن این را ادعا می كند) ، اگر پیغمبران از آینده ای خبر دهند و آن آینده واقع شود، اگر از گذشته ای [خبر دهند] كه آن گذشته را از دیگران نیاموخته اند و مع ذلك صحیح می دانند، مثل قصص و حكایات (كما اینكه باز قرآن هم به همین مطلب تكیه می كند كه وقتی قصصی، حكایاتی از گذشتگان ذكر می كند می گوید اینها خبرهایی است كه ما از غیب به تو خبر می دهیم: ما كُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُكَ [2] تو و قومت اینها را نمی دانید) و یا اگر در تعلیمات انبیاء تعلیماتی ببینیم كه آن قدر منطبق با مصالح بشریت و با جمیع شئون بشریت است كه علماء و فلاسفه كه در ادوار گذشته آمده اند، به علت اینكه همه شئون زندگی بشر را نمی توانستند بشناسند تعلیماتشان تعلیمات ناقص بوده و تعلیماتی كه اینها داده اند در مقایسه با تعلیماتی كه دیگران داده اند به حدی از كمال بوده كه باز امكان ندارد مال یك فرد عادی باشد كه یا از طریق تعلیم و تعلم یا از طریق تجربه و آزمایش و یا از طریق نبوغ- كه یك فردی یك امتیازكی از افراد دیگر دارد، یعنی از حدود عقل و فكر بشر خارج باشد- [به دست آورده باشد، در این صورت باید قائل به القاء و الهام شویم ] . اگر كسی از این راه وارد شود، این همان راه آیات است كه در آینده می خواهیم ذكر كنیم، همان فصل سوم ماست كه راه معجزه است (معجزات كه ما می گوییم، همینهاست، معجزه كه تنها عصا را اژدها كردن نیست) .

---