محدثین متشرعه مثل مرحوم مجلسی ادعا می كنند كه اجماع همه ی اهل ادیان است بر معاد به معنی عود ارواح به اجساد، ولی عده ای می گویند نه، ما اجماع داریم ولی نه اجماع به صورت عود ارواح به اجساد، بلكه به معنی عود به سوی پروردگار.

حالا این عود به سوی پروردگار، آیا مستلزم عود ارواح به اجساد است یا شكل دیگری، بعد باید ببینیم ولی آنچه كه قرآن گفته است، از قیامت تعبیر كرده به وقتی، به روزی یا به نشئه ای كه در آن نشئه انسانها به خدا بازگشت می كنند، یعنی چه انسانها به خدا بازگشت می كنند؟ اصلا آمدن از خدا یعنی چه و بازگشت به سوی خدا یعنی چه؟ ولی هر چه هست، قرآن این طور گفته است، حتی از قیامت تعبیر به «لقاء اللّه» كرده است، منكرین قیامت را منكرین لقاء پروردگار نامیده: «اَلَّذِینَ كَذَّبُوا بِلِقاءِ اَللّهِ» [1]یا:

«بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ كافِرُونَ» [2]، تعبیرات قرآن چنین تعبیراتی است.

البته ما بدون اینكه بخواهیم رد یا قبول كرده باشیم، [نظریات مختلف را بیان می كنیم ] . همه ی اینها معتقدند كه تفسیر ما درباره ی معاد این است. هیچ كس نمی خواهد چیزی بر خلاف گفته ی پیغمبر گفته باشد ولی هر كدام به یك چیزهایی استناد می كنند و این طور تفسیر می كنند. از نظر بعضی، مسأله ی قیامت و مسأله ی معاد یعنی عود كردن روحها بار دیگر به همان بدنهایی كه بوده اند و پوسیده اند و متفرق و خاك شده اند.

بعضی دیگر معاد را به همان معنی عود الی اللّه می گیرند ولی می گویند عود ارواح الی اللّه، جسم كه عودی ندارد به سوی خدا، برای جسم معنی ندارد بگوییم به سوی خدا بازمی گردد، روح است كه می تواند درجات و مراتبی را طی كند كه به حسب آن درجات و مراتب به نشئه ی ربوبی نزدیكتر باشد و بنابراین قیامت یعنی بازگشت ارواح به سوی خدا. صرف این مطلب را بخواهیم بگوییم، می شود معاد روحانی مطلق كه این بر خلاف ضرورت تعلیمات انبیاست، یعنی در تعلیمات انبیاء درست است كه گفته اند عود به سوی پروردگار، ولی برای این عود شكل هم معین كرده اند، آن شكلی كه معین كرده اند صد در صد روحانی نیست.

مسأله ی معاد در میان قدمای فلاسفه اصلا مطرح نبوده، یعنی اصلا معاد را انبیاء آورده اند نه فلاسفه. حتی ارسطو خودش قائل به فنای روح است و ابدا معتقد به بقای ارواح و عود ارواح و این حرفها نیست و روح را یك موجود فانی و قابل فنا می داند.

حكمای اسلامی از قبیل بوعلی طور دیگری معتقدند، بوعلی می گوید كه از نظر برهان علمی و برهان عقلی، ارواح باقی می مانند و بازگشت می كنند به سوی خداوند و سعادت و شقاوت آنها هم سعادت و شقاوت معنوی و عقلانی است، یعنی لذتها و المها، لذتها و المهای عقلانی است (یعنی از نوع لذتی است كه عقل می برد و از نوع رنجی است كه عقل می برد، نه از نوع لذت و المی كه انسان از راه جسم می برد) . ولی بعد می گوید این راهی است كه ما از طریق علمی می توانیم طی كنیم، این قدر می دانیم كه روح انسان فانی نمی شود و باقی می ماند و در جهان دیگری یا معذّب است یا متنعّم، ولی آن مقداری كه ما از راه دلیل علمی می توانیم بفهمیم این است كه فقط عقل انسان (یعنی قوه ی عاقله ی انسان) باقی می ماند، سایر قوای انسان هر چه هست، همه معدوم می شوند و قوه ی عاقله به صورت یك امر مستقل و یك شی ء مستقل و یك شخصیت مستقل- كه شخصیت واقعی انسان هم همان عاقله اش هست- باقی می ماند. ولی بعد می گوید لكن معاد جسمانی هم چیزی است كه پیغمبر به آن خبر داده است، صادق به آن خبر داده است، ما معاد جسمانی را هم قبول می كنیم به اعتبار اینكه مخبر صادق به آن خبر داده است. پس در واقع این طور می گوید كه دلیل علمی و عقلی، ما را فقط در حد معاد روحانی راهنمایی می كند ولی اینكه معاد جسمانی باشد، چیزی است كه ما از راه عقل نمی توانیم كشف كنیم ولی چون مخبر صادق خبر داده(اخبر به الصّادق) ما قبولش داریم [3].

---