آیات عموم كه از آنها می شود تفسیر مرگ را از زبان قرآن دانست، یكی آن آیاتی است كه از مرگ به «توفّی» تعبیر می كند كه این آیات زیاد است:

«اَلَّذِینَ تَتَوَفّاهُمُ اَلْمَلائِكَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ» [1].

اَلَّذِینَ تَتَوَفّاهُمُ اَلْمَلائِكَةُ طَیِّبِینَ [2].

اَللّهُ یَتَوَفَّی اَلْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ اَلَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها [3].

وَ هُوَ اَلْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ وَ یُرْسِلُ عَلَیْكُمْ حَفَظَةً حَتّی إِذا جاءَ أَحَدَكُمُ اَلْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ هُمْ لا یُفَرِّطُونَ [4].

خدا قاهر است در بالای بندگان و برای شما نگهبانان می فرستد تا آن وقتی كه مردن یكی از شما می رسد، همان رسل و فرستاده های ما او را توفّی می كنند (می میرانند) .

حَتّی إِذا جاءَتْهُمْ رُسُلُنا یَتَوَفَّوْنَهُمْ [5].

أَعْبُدُ اَللّهَ اَلَّذِی یَتَوَفّاكُمْ [6].

وَ قالُوا أَ إِذا ضَلَلْنا فِی اَلْأَرْضِ أَ إِنّا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ كافِرُونَ. `قُلْ یَتَوَفّاكُمْ مَلَكُ اَلْمَوْتِ اَلَّذِی وُكِّلَ بِكُمْ [7].

از این آیات زیاد داریم كه مرگ را تعبیر به «توفّی» كرده است. «توفّی» از ماده «وفی» است، همان ماده ای كه وفا و استیفا از آن ماده است. «توفّی» از ماده ی فوت نیست. ما فارسی زبان ها گاهی فوت را با وفات مرادف خیال می كنیم. فوت از دست رفتن است، اگر تعبیر فوت می كرد، مرگ به همان معنای تباهی و تمام شدن و از دست رفتن بود. وفات از ماده ی وفا و استیفاست و به اتفاق تمام لغتها «توفّی» یعنی استیفا كردن و تحویل گرفتن یك چیز بتمامه. «اَللّهُ یَتَوَفَّی اَلْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها» یعنی خدا نفسها را در وقت مردن بتمامه و بكماله می گیرد، و همچنین آیات دیگری كه در این زمینه هست همان مفهوم قبض را می دهد. در قرآن كلمه ی «قبض» نیامده و ما در عرف خودمان می گوییم عزرائیل روح را قبض كرد، قابض الارواح است، ولی قبض با توفّی كه در قرآن آمده هر دو یك معنی را می دهند.

در یكی از این آیات مسأله خواب را با مردن در یك ردیف می شمارد، می فرماید:

«اَللّهُ یَتَوَفَّی اَلْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ اَلَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها» خدا نفسها را در وقت مردن و [نفس ] زنده ها را كه هنوز نمرده اند در وقت خوابیدن می گیرد، آن كه مرد دیگر نفسش برنمی گردد و آن كه خوابیده است آن را دو مرتبه می فرستد. معلوم می شود از نظر قرآن یك چیزی هست كه نام او «نفس» است. «فَیُمْسِكُ اَلَّتِی قَضی عَلَیْهَا اَلْمَوْتَ» آن كه حكم مرگ بر او شده است، نگهش می دارد «وَ یُرْسِلُ اَلْأُخْری إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی» [8]و آن دیگری (یعنی خوابیده) را می فرستد تا یك وقت مقدّر و تعیین شده كه آن هم برای همیشه باید گرفته شود.

خود خوابیدن را باز اگر ما از نظر جسمانی در نظر بگیریم یك حالت خیلی عادی است. اگر چه من نمی دانم و در بعضی كتابها خوانده ام كه هنوز راز خوابیدن هم صد در صد كشف نشده است تا چه رسد به راز خواب دیدن، ولی خواب از نظر اصول جسمانی جز قطع یك سلسله روابط چیزی نیست. اما قرآن خواب را كه در آن حال شعور انسان ضعیف شده و در یك حدی [از بین ] رفته، یك نوع عقب بردن و عقب كشیدن همان نفس می داند، جدا كردن آن نفس می داند و بیداری را مساوی با بازگشتن همان نفس (آن چیزی كه خودش اسمش را نفس گذاشته است) .

این یك سلسله آیات است. حالا شما راجع به این آیات تأمل كنید، ببینید این آیات را می شود طور دیگری تفسیر كرد كه مفهومش این نباشد كه مردن بیرون بردن و تحویل گرفتن یك چیز است از انسان یا نه؟ ظاهرش كه این است.

---