امروز را مایل بودم بیشتر اختصاص دهیم به جواب سؤالها، مخصوصا دو جلسه پیش آقای. . . سؤالاتی داشتند كه قرار شد در جلسه ی بعد مطرح شود و چون جلسه ی بعد نیامدند مطرح نشد. حالا من مختصر عرایضی در دنباله ی بحث جلسه ی پیش عرض می كنم، بعد ایشان بحث را به آن نحو تكمیل كنند.

بحث ما درباره ی یك سلسله آیات در قرآن است كه به هر حال خوب است مفهوم این آیات برای ما حل شود، چون این آیات به هر حال در قرآن هست و [مضمون ] آنها این است كه قرآن با تعبیرات تقریبا چهارگانه ای كه در این زمینه هست، مسأله ی عبث و بیهودگی در خلقت را نفی می كند. گاهی تعبیر قرآن این است كه خلقت عبث نیست و گاهی تعبیر این است كه لعب و بازی نیست و ما لاعب نیستیم، گاهی تعبیر این است كه لهو نیست و گاهی تعبیر قرآن این است كه اساس خلقت بر باطل نیست، به حق است. آنگاه همه ی اینها را كه بیان می كند، در توجیه اینكه خلقت بر عبث نیست، بر باطل نیست، لعب نیست، لهو نیست، همان چیزی را ذكر می كند كه ما امروز «معاد» می نامیم و خود قرآن با تعبیرات دیگر بیان كرده است. جامعترین تعبیرات قرآن این است كه بازگشت همه چیز به سوی خداست. كأنّه این [طور] است كه اگر بازگشت اشیاء به سوی خدا نباشد، اگر اشیاء به سوی خدا برنگردند، این خلقت اساسا عبث است، باطل است، پس لعب است، لهو است، كه این در واقع استدلال از عرض وجود خداوند بر معاد است. و بعضی از آیاتی كه در همین زمینه است استدلال از معاد است بر نبوت، بر عكس آنچه كه معمولا از نبوت بر معاد استدلال می كنند و می گویند باید معاد باشد تا تشریع و تكلیف كه به وسیله ی انبیاء بیان شده است لغو از آب در نیاید، مثل اینكه ما می گوییم قانون جزایی كه یك امر قراردادی ماست باید ضامن اجرایی داشته باشد، می گوییم باید جهان دیگری باشد تا مسأله ی تكلیف موضوع پیدا كند، بر عكس، از بسیاری از آیات قرآن می توان استفاده كرد كه چون بازگشت مردم به سوی خداست و این واقعیت وجود دارد، پس نبوتی باید باشد كه مردم را به آنچه كه هست ارشاد و هدایت كند، یعنی معاد را مبنا برای نبوت قرار می دهد، نه نبوت را مبنا برای معاد.

عمده این است كه باید بحث كنیم كه به چه بیانی اگر بازگشت اشیاء به سوی خدا نباشد خلقت عبث، باطل و بیهوده است؟ ممكن است كسی بگوید: نه، ما خدا را قبول داریم، خدا هست، خدا هم عالم را خلق كرده و آخر و نهایت خلقت هم همین است كه الآن ما داریم می بینیم، بنای عالم بر همین است كه اشیائی بیایند، معدوم و نیست شوند و بكلی از صفحه ی عالم محو شوند و باز اشیاء دیگری بیایند و اشیاء دیگری و. . . چه به این شكل بگوییم كه اشیاء به تمام معنا معدوم می شوند و اشیاء دیگری می آیند یا بگوییم شكل و صورت اشیاء معدوم می شود ولی ماده و پایه ی اشیاء ثابت است، به هر حال دیگر مسأله ی معاد و بازگشت به سوی خدا نیست، این اشیاء همه اشیاء موقتی هستند، همین موقتها موجود باشند، چرا لغو باشد؟ همین گیاهها و جمادها و حیوانها و انسانها یك مدت محدودی باشند. مسلّما این مبحث به همان مبحث معروف غایت و غایات مربوط می شود، یعنی اینكه قرآن می گوید اگر بازگشت به سوی خدا نباشد خلقت عبث است، می خواهد بگوید اگر آن غایت وجود نداشته باشد [خلقت عبث است ] . از خود آیات قرآن هم این مطلب را می شود فهمید كه معاد غایت [خلقت ] است، این به سوی اوست و اگر او نباشد، این یك مقدمه ای است كه نتیجه نداشته باشد. طرز بیان این است. حالا من یك بحث مختصری راجع به مسأله ی غایت می كنم تا ببینیم چگونه به حل این مشكل می رسیم.