آیات دیگری ما داریم كه در آن آیات مكالمه ی فرشتگان را با متوفّاها بعد از مردن بیان می كند كه فرشتگان سخنی می گویند به آنها و آنها جواب می دهند، باز فرشتگان به آنها جواب می دهند، مكالمه میانشان صورت می گیرد، مثل این آیه كه مخصوصا راجع به یك تیپی از اشقیاست كه می فرماید: «إِنَّ اَلَّذِینَ تَوَفّاهُمُ اَلْمَلائِكَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ قالُوا فِیمَ كُنْتُمْ قالُوا كُنّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی اَلْأَرْضِ قالُوا أَ لَمْ تَكُنْ أَرْضُ اَللّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِیها» [1]. این آیه جزء آیات هجرت است. می فرماید گروهی از مردم كه فرشتگان آنها را تحویل می گیرند از آنها می پرسند «فِیمَ كُنْتُمْ» شما در دنیا در چه حالی بودید، در چه وضعی بودید؟ آنها كه دست خودشان را از همه چیز تهی می بینند، موضوعی را (كه واقعا راست بوده) به عنوان یك عذر ذكر می كنند: «قالُوا كُنّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی اَلْأَرْضِ» ما یك عده مردم مستضعف یعنی ضعیف شمرده شده، به حساب نیامده، یك مردم بیچاره ای بودیم، دستمان نمی رسید به دین و خدا و پیغمبر و دستور و این جور چیزها.

البته خود آیه حكایت می كند- احادیث هم وارد شده- كه درباره ی گروهی از مسلمانان است كه در بلاد كفر زندگی می كردند در حالی كه مسلمان بودند و وظیفه شان این بود كه هجرت كنند بیایند به بلاد اسلام ولی دیگر حال و همت هجرت كردن را نداشتند، همان جا می مانند در حالی كه در آنجا وسیله ی دینی هیچ برایشان موجود نبود، نمی دانستند حالا كه مسلمانند چه طور عمل كنند. هر مسلمانی اگر در چنین شرایطی قرار گرفت هجرت كردن برایش واجب است. «قالُوا أَ لَمْ تَكُنْ أَرْضُ اَللّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِیها» فرشته ها می گویند: آیا زمین خدا فراخ نبود كه مهاجرت كنید؟ این یك مكالمه است كه قرآن صریحا مكالمه ی میان فرشتگان و گروهی از مردم را كه آنها را مستضعفین می نامد [نقل می كند] . اینها دیگر از شهدا نیستند، از بیچاره ها و بدبختها و مستضعفین هستند. قرآن گفته امر اینها با خداست، تكلیف اینها را روشن نكرده است. به هر حال اینها جزء شهدا و سعدا نیستند. این چه چیزی را نشان می دهد؟ آیا نشان نمی دهد كه از نظر قرآن، این مستضعفین بعد از مردن از یك نوع حیاتی برخوردار هستند؟ باز درباره ی یك عده ی دیگر می گوید: «اَلَّذِینَ تَتَوَفّاهُمُ اَلْمَلائِكَةُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْكُمْ» [2]آنهایی كه در حالی كه پاكیزه هستند ملائكه آنها را تحویل می گیرند، ملائكه به آنها درود می فرستند.

این هم یك تیپ آیات كه مذاكرات و مكالماتی كه میان ملائكه و اموات بلافاصله بعد از مردن است بیان می كند. آیات دیگری هم در این زمینه وجود دارد.

---