مسأله ی دوم- كه فعلا من آن را از توابع این حساب می كنم- چیزی است كه در جلسه ی پیش هم عرض كردیم: دنیا دار تكلیف است و آخرت دار جزا. حضرت امیر فرمود: «و انّ الیوم عمل و لا حساب و غدا حساب و لا عمل» [1]. چرا؟ این یك امر گزافی است؟ خدا همین طور بی جهت، به اراده ی گزافی دلش خواسته كه دنیا را دار تكلیف قرار بدهد؟ باب توبه را در دنیا به روی انسان بازگذاشته باشد، مهلت برای كشت و تكامل پیدا كردن، اصلاح كردن خود، ملكات عالی كسب كردن، اعمال صالح بجای آوردن [داده باشد] ، این دنیا را جای این كارها قرار بدهد ولی به آخرت كه رفت یك دفعه بگوید دلش خواسته كه باب عمل را ببندد، باب كسب اخلاق و ملكات خوب یا بد را ببندد، باب توبه را ببندد، بگوید هر چه در این دنیا انجام داده همان است، اینجا دیگر ما به او اجازه نمی دهیم، بگوییم میان اینجا و آنجا فرقی نیست، فقط عیبش این است كه [در آخرت ] خدا دلش نمی خواهد اجازه بدهد، آیا این طور است؟ یا نه، اصلا امكان ندارد، اصلا ماهیت این دنیا ماهیت عمل است و ماهیت آن دنیا ماهیت پاداش است، امكان این كه كسی از راه تكلیف بتواند در آنجا كاری انجام بدهد وجود ندارد، در آنجا امكان تكلیف و عمل و تغییر دادن خود و سرنوشت خود (اگر سعید است برگردد خود را شقی كند، اگر شقی است برگردد سعید كند) وجود ندارد، از باب اینكه نظام زندگی نظام دیگری است؟ مسلّم حرف اول را نمی شود گفت كه هیچ فرقی نیست و آنجا این كارها امكان دارد ولی خدا دلش نمی خواهد. نه، صحبت دلبخواهی نیست، آنجا كار نشدنی است.

---