برای اینكه درست روشن بشود كه منطق علمای شیعه در بحث امامت چه بوده و دیگران اگر در این زمینه سخنی گفته اند چه بوده است، من بهتر آن دیدم كه متنی را كه خواجه نصیر الدین طوسی در این زمینه نوشته است به اضافه ی توضیحاتی كه لازم باشد، برای شما عرض كنم. این متن خیلی خلاصه است و از زمان ایشان به این طرف در میان علمای شیعه و سنی مطرح است.

حتما نام این كتاب را شنیده اید. خواجه كتابی نوشته است به نام «تجرید» كه معروف است. قسمتی از این كتاب در فن منطق است كه می گویند «منطق تجرید» و قسمت دیگرش در فن كلام است كه مسائل توحید و نوبت و امامت و معاد و. . . را بحث كرده و بخش توحید آن بیشتر جنبه ی فلسفی دارد و در این بخش خواجه به روش فلاسفه صحبت كرده است. هر دو قسمت این كتاب را علاّمه ی حلّی شرح كرده است.

علاّمه ی حلی- كه حتما نامش را زیاد شنیده اید- از اكابر و از بزرگترین فقهای اسلامی است، نه تنها از بزرگترین فقهای شیعه بلكه از بزرگترین فقهای اسلام شمرده شده است. او در منطق و كلام و فلسفه و ریاضیات و. . . شاگرد خواجه نصیر الدین و در فقه شاگرد محقق حلّی صاحب شرایع است كه او هم از فقهای درجه اول شیعه است.

علاّمه و خواجه جزء نوابغ شمرده شده اند. خواجه نصیر الدین جزء ریاضیون تقریبا درجه اول جهان شمرده می شود. اخیرا روزنامه ها اعلان كردند كه قسمتهایی از كره ی ماه را به نام چند نفر از ریاضیّون ایرانی نامگذاری كردند، عمر خیام، ابن سینا و خواجه نصیر الدین كه فرضیاتی در باب كره ی ماه داشته اند. علاّمه هم در فن خودش كه فقه است، قطعا و بدون شك از نوابغ است. كتابهای خیلی زیادی دارد، از جمله كتابی است به نام «تذكرة الفقهاء» در دو جلد. براستی وقتی انسان این كتاب را مطالعه می كند به حیرت می افتد از تبحّر یك نفر در یك فن.

محمد قزوینی می گوید وقتی در تهران بودم به درس مرحوم میرزای آشتیانی می رفتم. بعد كه به اروپا رفتم و بعضی از متخصصین را در فن خودشان دیدم، حس می كردم كه میرزا حسن آشتیانی در فن خودش همان معنی واقعی تبحّر را دارد.

تذكرة الفقهاء كتابی است فقهی اما نه تنها فقه شیعه را بیان كرده بلكه در هر مسأله ای فتوای همه ی علمای اهل تسنن آن هم نه فقط چهار امامشان: ابو حنیفه، شافعی، مالك و احمد، بلكه فتوای اكابر فقهای ما قبل از منحصر شدن مذاهب به این چهار تا را نیز نقل كرده است. در هر مسأله ای می گوید در اینجا ابو حنیفه چنین گفته، شافعی چنین گفته و عقیده ی ما امامیه چنین است. گاهی ردّ و ایراد هم می كند مثلا می گوید شافعی در یك قول خودش چنین گفته، در قول دیگرش چنین گفته، اول چنین گفته، بعد از عقیده ی خودش عدول كرده و چنین گفته است. آقای شیخ محمد تقی قمی می گفت وقتی كه می خواستند تذكره را چاپ كنند، از علمای هر مذهبی از مذاهب اهل تسنن متخصّصی آوردند. اینها اعجاب داشتند كه این مرد بر اقوال ما از خود ما بیشتر احاطه دارد. یك چنین آدم فوق العاده ای بوده است.

علاّمه كتاب تجرید را شرح كرده. قسمت منطقش به نام «الجوهر النّضید» معروف است كه از بهترین كتابهای منطق است و قسمت كلامش به نام «كشف المراد» كه امروز به آن «شرح تجرید» می گویند. شرح علاّمه، هم بر منطق و هم بر كلامش خیلی مختصر است. بعد از علاّمه مكرّر این كتاب را شرح و حاشیه كرده اند. یكی آن را رد كرده، دیگری تأیید كرده و شاید در دنیای اسلام هیچ كتابی به اندازه ی تجرید مورد بحث قرار نگرفته است یعنی هیچ متنی نداریم كه به اندازه ی این كتاب برایش شرح و حاشیه نوشته باشند و مرتب آن را رد و یا تأیید كرده باشند. علت این امر این است كه خواجه وقتی خواسته مطالب و مسائل را بر مذاق شیعه بیان كند خیلی خلاصه و متن گویی كرده، تقریبا عجالتا گذشته، یك اشاره ای به مطالب كرده و گذشته است. در قسمتهای آخر كتاب تجرید بحثی برای امامت باز شده است. از این بحث، چون مورد قبول همه علمای شیعه هست، می توانید بفهمید كه منطق علمای شیعه در این زمینه چگونه منطقی است.

كتابی كه اكنون در دست دارم، شرح ملا علی قوشچی است بر تجرید. ملا علی قوشچی از اكابر علمای اهل تسنن است. قهرا او كه نظر مخالف دارد، نظریات اهل تسنن را منعكس می كند و غالبا نظر خواجه نصیر الدین را رد می كند. بنابراین در این كتاب، هم نظر خواجه كه نظر علمای شیعه هست منعكس شده و هم نظر اهل تسنن.