خواجه در اینجا بیش از این یك جمله بیان نمی كند. ولی توضیحی كه علمای شیعه در اینجا می دهند بر همان اساسی است كه قبلا عرض كردم. اولا یك بحث تاریخی می كنند. می گویند فعلا بحث در امامت حضرت امیر است. اگر این ثابت شد، برای بقیه ی ائمه بیشتر به نصّ امام قبلی تمسك می شود. می گویند می دانیم كه دین اسلام دین خاتم است و بناست كه بعد از آن، دیگر شریعتی نیاید و دینی است كلی و جامع همه ی شئون زندگی بشر، و وضع این دین هم از چنین مطلبی حكایت می كند زیرا در همه ی مسائل دخالت دارد. بعد می گویند آیا تاریخ زندگی پیغمبر اكرم نشان می دهد كه ایشان شخصا این مقدار فرصت پیدا كرده باشند كه تمام اسلام را به مردم تعلیم داده باشند؟ ما وقتی كه تاریخ را مطالعه می كنیم می بینیم در آن بیست و سه سال چنین فرصتی برای پیغمبر اكرم به دست نیامد. البته پیغمبر از هیچ فرصتی كوتاهی نكرد و خیلی چیزها را تعلیم داد ولی با توجه به تاریخچه ی مكه و مدینه ی پیغمبر و گرفتاریها و مشاغل زیادی كه ایشان داشت، مسلّم این مدت وافی نبود كه همه ی احكام اسلام را برای همه ی مردم بیان كند، و امكان ندارد كه چنین دینی ناقص بیان شده باشد. بنابراین حتما باید كسی یا كسانی در میان اصحاب پیغمبر (ص) وجود داشته باشند كه اسلام را به تمام و كمال از پیغمبر فرا گرفته و شاگردان مجهز پیغمبر باشند كه بعد از رفتن او از نظر توضیح و بیان اسلام نظیر وی باشند با این تفاوت كه پیغمبر (ص) از راه وحی الهی می گفت و اینها از راه یاد گرفتن از پیغمبر می گویند. بعد می گویند شما چون چنین كسی را سراغ ندارید و به او رجوع نكردید، خواه ناخواه از اوّل، دین اسلام را ناقص تلقی كردید و در نتیجه مسأله ی قیاس را پیش آوردید. و درست هم هست، مسأله ی قیاس از آنجا در میان اهل تسنن مطرح شد كه گفتند در مسائلی كه باید حكمی داشته باشیم ولی از پیغمبر (ص) نرسیده چه كنیم؟ گفتند چاره ای نداریم جز اینكه با مقایسه ی یك موضوع با موضوع دیگر و با مشابهات ظنّی و گمانی حكم چنین مسائلی را استنباط كنیم. این سخن از علمای شیعه هم نیست، از حضرت امیر (ع) شروع شده و در نهج البلاغه هست و در كلمات سایر ائمه علیهم السلام نیز زیاد است كه این چه گمان باطلی است؟ ! علی (ع) می فرماید: «ام أنزل اللّه دینا ناقصا؟ » [1]آیا خدا دین ناقص فرود آورد كه نیاز داشته باشد به این رأیهای من عندی؟ سایر ائمه علیهم السلام هم پافشاری زیادی بر این مسأله كرده اند كه صحبت نقصانگی دین نیست كه مسائل دینی در بعضی موارد ناقص باشد و چون ناقص است، با رأی و گمان خودمان حكمی به دست آوریم. در اصول كافی بابی است به نام «باب. . . » [2]كه هیچ مسأله ای نیست كه لا اقل صورت كلی آن در كتاب و سنت وجود نداشته باشد. كلی مسائل آمده است، مصداق را باید كشف كرد. اجتهاد از نظر شیعه همین است یعنی كلیات اسلام كافی است، مجتهد باید كلیات را بر جزئیات تطبیق كند. ولی قیاس این است كه حتی كلیات هم كافی نیست، باید با مشابهتها و گمانها حدس زد و به طور تخمینی حكم را استنباط كرد.

بنابراین [علمای شیعه ] می گویند كه ما و شما هر دو اعتراف داریم كه پیغمبر اكرم در آن بیست و سه سال نتوانست تمام احكام اسلام را و لو به صورت كلی برای مردم بیان كند. شما می گویید رسول اكرم همین طور رها كرد و رفت. ما می گوییم اینطور نبوده بلكه به همان دلیل كه پیغمبر (ص) مبعوث شد. از جانب پیغمبر افرادی معین شدند كه جنبه ی قدسی داشتند و پیغمبر اكرم تمام حقایق اسلام را برای اولین آنها یعنی علی (ع) بیان كرد و آنان آماده بودند كه به تمام سؤالات جواب بدهند. علی (ع) همیشه می گفت هر چه از اسلام می خواهید بپرسید تا من به شما بگویم.

---