اینجا مناسب است كه به یك مطلب اشاره شود و آن این كه سؤالاتی كه بشر در
مورد مجهولات خود می كند یك جور نیست، انواع متعدد است و هر سؤالی فقط در
مورد خودش درست است و به همین جهت الفاظی كه در لغات جهان برای سؤال وضع
شده است متعدد است؛ یعنی در هر زبانی چندین لغت سؤالی وجود دارد. تنوع و تعدد
لغتهای سؤالی علامت تنوع سؤالهاست، و تنوع سؤالها علامت تنوع مجهولات
انسان است، و پاسخی كه به هر سؤال داده می شود غیر از پاسخی است كه به سؤال
دیگر باید داده شود. اینك انواع سؤالها:
1. سؤال از چیستی: چیست؟ ما هُو؟
2. سؤال از هستی: آیا هست؟ هَل؟
3. سؤال از چگونگی: چگونه؟ كَیف؟
4. سؤال از چندی: چقدر است؟ چند تاست؟ كَم؟
5. سؤال از كجایی: كجاست؟ أَینَ؟
6. سؤال از كِی: چه زمانی؟ مَتی؟
7. سؤال از كیستی: چه شخصی؟ مَن هو؟
8. سؤال از كدامی: كدامیك؟ أَیّ؟
9. سؤال از چرایی: علت چیست؟ یا فایده چیست؟ و یا به چه دلیل؟ لِمَ؟
پس معلوم می شود وقتی كه درباره ی یك شی ء مجهولی سؤال داریم مجهول ما به
چند گونه می تواند باشد و قهراً پرسش ما چند گونه می تواند باشد؛ گاهی می پرسیم كه
مجموعه آثار شهید مطهری . ج5، ص: 62
مثلاً الف چیست؟ گاهی می پرسیم كه آیا الف هست؟ و گاهی می پرسیم چگونه است؟
و گاه: چه مقدار است و یا چند عدد است؟ و گاه: كجاست؟ و گاه: در چه زمانی؟ و گاه:
كیست و چه شخصی است؟ و گاه: كدام فرد است؟ و گاه: چرا و به چه علتی و یا برای
چه فایده ای و یا به چه دلیلی؟
منطق عهده دار پاسخ به هیچیك از این سؤالات كه درباره ی اشیاء خارجی می شود
نیست. آنكه عهده دار پاسخ به این سؤالات است فلسفه و علوم است. در عین حال
منطق با پاسخ همه ی اینها كه فلسفه و علوم می دهند سر و كار دارد؛ یعنی خود به این
پرسشها پاسخ نمی گوید، اما طرز پاسخگویی صحیح را ارائه می دهد. در حقیقت
منطق نیز به یكی از چگونگیها پاسخ می دهد و آن چگونگیِ تفكر صحیح است، اما
این چگونگی از نوع «چگونه باید باشد» است نه از نوع «چگونه هست»
[1].
نظر به این كه به استثنای سؤال اول و سؤال نهم همه ی سؤالات دیگر را با كلمه ی
«آیا» در فارسی و یا «هَلْ» در عربی می توان طرح كرد معمولاً می گویند همه ی سئوالات
در سه سؤال عمده خلاصه می شود:
چیست؟ ما؟
آیا؟ هَلْ؟
چرا؟ لِمَ؟
حاجی سبزواری در منظومه ی منطق می گوید:
اسّ المَطالب ثلاثةُ علمٍ
مطلب «ما» مطلب «هل» مطلب «لم»
از مجموع آنچه گفته شد معلوم گشت كه اگر چه تعریف كردن یك شی ء بر عهده ی
منطق نیست (بلكه از وظایف فلسفه است) اما منطق می خواهد راه درست تعریف
كردن را بیاموزد. در حقیقت این راه را به حكمت الهی می آموزد.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج5، ص: 63
[1] . اگر بپرسید كه پاسخ به این سؤالات بر عهده ی چه علمی است؟ جواب این است كه در فلسفه ی الهی ثابت شده است
كه: پاسخگویی به سؤال اول و دوم یعنی «چیستی» و «هستی» بر عهده ی فلسفه ی الهی است. پاسخگویی به سؤال
نهم یعنی «چرایی» كه سؤال از علت است، اگر از علل اولیه یعنی علتهای اصلی كه خود آن علتها علت ندارند
سؤال شود پاسخ آن با فلسفه ی الهی است، اما اگر از علل نزدیك و جزئی سؤال شود پاسخ آن بر عهده ی علوم است.
اما پاسخ به سایر سؤالات كه بسیار فراوان است، یعنی سؤال از چگونگیها و چندیها و كجاییها و كِیها، همه بر
عهده ی علوم است و به عدد موضوعاتی كه درباره ی چگونگی آن موضوعات تحقیق می شود علوم تنوع پیدا می كند.