از جمله مسائلی كه لازم است ضمن «كلّیات منطق» بیان شود، ارزش منطق است؛ و چون غالب تردید و انكارها در مورد ارزش منطق، درباره ی ارزش قیاس بوده است، ما آن را تحت عنوان «ارزش قیاس» بحث می كنیم؛ و به همین دلیل این بحث را كه مربوط به فایده ی منطق است و طبق معمول باید در اولِ كار بدان توجه شود ما پس از بحث «قیاس» قرار دادیم [1].

قیاس- چنانكه قبلاً دانستیم- نوعی عمل است اما عمل ذهن. قیاس، نوعی خاص تفكر و سیر ذهن از معلوم به مجهول برای تبدیل آن به معلوم است. بدیهی است كه قیاس خود جزء منطق نیست، همچنانكه جزء هیچ علم دیگر نیست، زیرا «عمل» است نه «علم» (اما عمل ذهن) ؛ داخل در موضوع منطق است، زیرا قیاس یكی از انواع «حجّت» است و حجت یكی از دو موضوع منطق است. آنچه جزء منطق است و به نام «باب قیاس» خوانده می شود قواعد مربوط به قیاس است كه قیاس باید چنین و چنان و دارای فلان شرایط باشد؛ همچنانكه بدن انسان جزء هیچ علمی نیست، بلكه مسائل علمی مربوط به بدن انسان است كه جزء علم فیزیولوژی یا پزشكی است.

---

[1] . قیاس چیزی است كه در بسیاری از علوم به كار می رود. علوم تجربی نیز خالی از قیاس نیستند، بلكه بنابر تحقیق دقیق منطقیّون نظیر بوعلی و خواجه نصیر الدین طوسی و غیرهم، در هر تجربه ای یك قیاس نهفته است- و ما در پاورقیهای جلد دوم اصول فلسفه در این باره بحث كرده ایم- و از این رو اگر قیاس فاقد ارزش و اعتبار باشد همه ی علوم- و نه تنها علومی كه قیاس را به صورت آشكار در استدلالات خود به كار می برند- بی اعتبار خواهند بود.

البته آنچه در درجه ی اول بی اعتبار خواهد بود فلسفه است، زیرا فلسفه از هر علم و فنّ دیگر قیاسی تر است. منطق نیز بی اعتبار خواهد بود، از دو جهت: یكی این كه منطق نیز در استدلالات خود از قیاس استفاده می كند؛ دیگر این كه بیشتر قواعد منطق به طور مستقیم و یا غیر مستقیم مربوط است به «چگونه بایدی قیاس» و اگر قیاس فاقد ارزش و اعتبار باشد اكثر قواعد منطق بلاموضوع است.