كهن ترین مسأله ی فلسفه، مسأله ی «علّت و معلول» است. در هر سیستم فلسفی نام «علت و معلول» برده می شود، بر خلاف «اصالت وجود» یا «وجود ذهنی» كه در برخی سیستمهای فلسفی جایگاه بلندی دارد و برخی از سیستمهای فلسفی دیگر كوچك ترین آگاهی از آن ندارند، و یا بحث «قوّه و فعل» كه در فلسفه ی ارسطو نقش مهمی ایفا می كند، و یا بحث «ثابت و متغیّر» كه در فلسفه ی صدرالمتألّهین مقام شایسته ای یافته است.

«علّیت» نوعی رابطه است میان دو شی ء كه یكی را «علّت» و دیگری را «معلول» می خوانیم، اما عمیق ترین رابطه ها. رابطه ی علت و معلول این است كه علت، وجود دهنده ی معلول است. آنچه معلول از علت دریافت می كند تمام هستی و واقعیت خویش است. لهذا اگر علت نبود معلول نبود. ما چنین رابطه ای در جای دیگر سراغ نداریم كه اگر یكی از دو طرف رابطه نبود دیگری هم نباشد. علیهذا نیاز معلول به علت، شدیدترین نیازهاست، نیاز در اصل هستی. بنابر این اگر بخواهیم «علت» را تعریف كنیم باید بگوییم: «آن چیزی است كه معلول در كیان و هستی خود به او نیازمند است» . از جمله مسائلی كه در باب «علّت و معلول» هست این است كه هر پدیده ای معلول است و هر معلولی نیازمند به علت است، پس هر پدیده ای نیازمند به علت است؛ یعنی اگر چیزی در ذات خود عین هستی نیست و هستی، او را عارض شده و پدید آمده است، ناچار در اثر دخالت عاملی بوده است كه آن را «علّت» می نامیم. پس هیچ پدیده ای بدون علت نیست. فرضیه ی مقابل این نظریه این است كه فرض شود پدیده ای بدون علت پدید آید. این فرضیه به نام «صدفه» یا «اتّفاق» نامیده می شود.

فلسفه اصل علّیت را می پذیرد و به شدت نظریه ی صدفه و اتفاق را رد می كند.

این كه هر پدیده ای معلول و نیازمند به علت است مورد اتفاق فلاسفه و متكلمین است، ولی متكلمین چنین پدیده ای را به «حادث» تعبیر می كنند و فلاسفه به «ممكن» ؛ یعنی متكلمین می گویند هر «حادث» ، معلول و نیازمند به علت است و فلاسفه می گویند هر ممكن، معلول و نیازمند به علت است؛ و این دو تعبیر مختلف نتیجه های مختلف می دهند كه در بحث «حادث و قدیم» به آن اشاره كردیم.

مسأله ی دیگر در باب «علّت و معلول» این است كه هر علتی فقط معلول خاص ایجاد می كند نه هر معلولی را، و هر معلولی تنها از علت خاص صادر می شود نه از هر علتی. به عبارت دیگر میان موجودات جهان وابستگیهای خاصی هست، پس هر چیزی منشأ هر چیزی نمی تواند بشود و هر چیزی ناشی از هر چیزی نمی تواند باشد.

ما در تجربیات عادی خود به این حقیقت جزم داریم كه مثلاً غذا خوردن علت سیر شدن است و آب نوشیدن علت سیراب شدن و درس خواندن علت با سواد شدن. لهذا اگر بخواهیم به هر یك از معلولات نامبرده دست بیابیم به علت خاص خودش متوسل می شویم. هیچگاه برای سیر شدن به آب نوشیدن یا درس خواندن متوسل نمی گردیم و برای با سواد شدن غذا خوردن را كافی نمی دانیم. فلسفه ثابت می كند كه در میان تمام جریانات عالم چنین رابطه ی مسلّمی وجود دارد و این مطلب را به این تعبیر بیان می كند: میان هر علت با معلول خودش سنخیّت و مناسبت خاصی حكمفرماست كه میان یك علت و معلول دیگر نیست.

این اصل مهمترین اصلی است كه به فكر ما انتظام می بخشد و جهان را در اندیشه ی ما نه به صورت مجموعه ای هرج و مرج كه در آن هیچ چیزی شرط هیچ چیزی نیست، بلكه به صورت دستگاهی منظم و مرتب درمی آورد كه هر جزء آن جایگاه مخصوص دارد و هیچ جزئی ممكن نیست در جای جزء دیگر قرار گیرد.

مسأله ی دیگر در باب «علّت و معلول» این است كه در فلسفه ی ارسطو علت چهار قسم است: علت فاعلی، علت غائی، علت مادی، علت صوری. در مصنوعات بشری این چهار علت به خوبی صادق است. مثلاً اگر خانه ای بسازیم، بنّا و عمله علت فاعلی است، و سكونت در آن خانه علت غائی است، و مصالح آن خانه علت مادی است، و شكل ساختمان- كه متناسب با مسكن است نه مثلاً با انبار یا حمّام یا مسجد- علت صوری است.

از نظر ارسطو هر پدیده ی طبیعی- مثلاً یك سنگ، یك گیاه، یك انسان- هم عیناً دارای چهار علت مزبور هست.

از جمله مسائل علت و معلول این است كه علت در اصطلاح علمای طبیعی، یعنی در اصطلاح طبیعیات، با علت در اصطلاح الهیات و علمای علم الهی اندكی متفاوت است. از نظر علم الهی كه اكنون آن را به نام «فلسفه» می خوانیم «علّت» عبارت است از وجود دهنده؛ یعنی فلاسفه چیزی را علت چیز دیگر می خوانند كه آن چیز وجود دهنده ی چیز دیگر بوده باشد و گرنه آن را «علّت» نمی خوانند و احیاناً آن را «مُعِدّ» می خوانند. ولی علمای علوم طبیعی حتی در موردی كه رابطه ی میان دو چیز صرفا رابطه ی تحریك و تحرك است كلمه ی «علّت» اطلاق می كنند. علیهذا در اصطلاح علمایطبیعی، بنّا علت خانه است زیرا بنّا به وسیله ی یك سلسله نقل و انتقال ها بالأخره منشأ ساختن یك خانه شده، ولی علمای علم الهی هرگز بنّا را «علّت خانه» نمی خوانند، زیرا بنّا به وجود آورنده ی خانه نیست، بلكه مصالح خانه قبلاً وجود داشته است و كار بنّا فقط این بوده كه به آنها سازمان داده است. همچنین پدر و مادر نسبت به فرزند بر حسب اصطلاح علمای علوم طبیعی «علّت» شمرده می شوند ولی بر حسب اصطلاح فلسفه، آنها «مقدّمه» ، «معدّ» و «مجرا» نامیده می شوند، «علّت» شمرده نمی شوند.

مسأله ی دیگر در باب «علّت و معلول» این است كه سلسله ی علل (البته «علل» به اصطلاح فلاسفه نه «علل» به اصطلاح علمای طبیعی؛ یعنی علل وجود نه علل حركت) متناهی است و محال است نامتناهی باشد؛ یعنی اگر وجود یك شی ء، صادر از علتی و قائم به علتی باشد و وجود آن علت نیز قائم به علت دیگر، و وجود آن علت نیز قائم به علت دیگر باشد، ممكن است هزارها و میلیونها و یا میلیاردها علت و معلول به این ترتیب هر كدام صادر از دیگری باشد و بالا برود ولی در نهایت امر به علتی منتهی می گردد كه آن علت قائم بالذات است و قائم به علتی دیگر نیست زیرا تسلسل علل غیر متناهیه محال است. فلاسفه براهین زیادی اقامه می كنند بر امتناع تسلسل علل غیر متناهیه، و این تعبیر را مخفّف می كنند و می گویند: «تسلسل علل محال است» و غالباً تعبیر را از این هم مخفّف تر می كنند و می گویند: «تسلسل محال است» و البته مقصود این است كه تسلسل علل غیر متناهیه محال است.

كلمه ی «تسلسل» از ماده ی «سلسله» است كه به معنی زنجیر است. پس تسلسل یعنی زنجیره شدن علل غیر متناهیه. فلاسفه، نظام و ترتیب علل و معلولات را به حلقات زنجیر كه به ترتیب پشت سر یكدیگر قرار گرفته اند، تشبیه كرده اند.