ارزش منطق از دو نظر مورد بحث صاحبنظران قرار گرفته است:

1. از نظر صحت 2. از نظر افاده برخی اساساً قواعد منطق را پوچ و غلط و نادرست دانسته اند. برخی دیگر گفته اند غلط نیست اما مفید فایده ای هم نیست، دانستن و ندانستن آنها علی السویه است، آن فایده ای كه برای منطق ذكر شده یعنی «آلت» بودن و «ابزار علوم» بودن و بالأخره نگهداری ذهن از غلط، بر آن مترتب نمی شود، پس صرف وقت در آن بیهوده است.

هم در جهان اسلام و هم در جهان اروپا، بسیار كسان ارزش منطق را یا از نظر صحت و یا از نظر مفید بودن نفی كرده اند.

در جهان اسلام در میان عرفا، متكلّمین، محدّثین از این كسان می بینیم. از آن میان از ابوسعید ابوالخیر، سیرافی، ابن تیمیّه، جلال الدین سیوطی، امین استرآبادی باید نام برد. عرفا به طور كلی «پای استدلالیان را چوبین می دانند» . آنچه از ابوسعید ابوالخیر معروف است ایراد «دور» است كه بر «شكل اول» وارد كرده و بوعلی به آن جواب داده است (ما بعداً آن را نقد و تحلیل خواهیم كرد) . سیرافی هر چند شهرت بیشترش به علم نحو است اما متكلّم هم هست. ابوحیّان توحیدی در كتاب الامتاع و المؤانسة مباحثه ی عالمانه ی او را با «متی ابن یونس» فیلسوف مسیحی در مجلس دیوابن الفرات درباره ی «ارزش منطق» نقل كرده است و محمد ابوزهره در كتاب ابن تیمیّه آن را بازگو نموده است. خود ابن تیمیّه كه از فقها و محدّثین بزرگ اهل تسنّن و پیشوایاصلی وهابیّه به شمار می رود كتابی دارد به نام الرّدّ علی المنطق كه چاپ شده است.

جلال الدین سیوطی نیز كتابی دارد به نام صون المنطق و الكلام عن المنطق و الكلام كه در ردّ علم منطق و علم كلام نوشته است. امین استرآبادی كه از علمای بزرگ شیعه و رأس اخباریّین شیعه و معاصر با اوایل صفویّه است، كتابی دارد به نام فوائد المدنیّه. در فصل یازدهم و دوازدهم آن كتاب بحثی دارد درباره ی بی فایده بودن منطق.

در جهان اروپا نیز گروه زیادی بر منطق ارسطو هجوم برده اند. از نظر بعضی این منطق آنچنان منسوخ است كه هیئت بطلمیوسی. اما صاحبنظران می دانند كه منطق ارسطو بر خلاف هیئت بطلمیوسی مقاومت كرده و نه تنها هنوز هم طرفدارانی دارد، مخالفان نیز اعتراف دارند كه لااقل قسمتی از آن درست است. منطق ریاضی جدید علیرغم ادعای بعضی از طرفداران آن، متمّم و مكمّل منطق ارسطویی و امتداد آن است نه فسخ كننده ی آن. ایرادهایی كه منطقیّون ریاضی بر منطق ارسطویی گرفته اند فرضاً از طرف خود ارسطو به آن ایرادها توجهی نشده باشد، سالها قبل از این منطقیّون از طرف شارحان و مكمّلان اصیل منطق ارسطویی مانند ابن سینا بدانها توجه شده و رفع نقص شده است.

در جهان اروپا افرادی كه در مبارزه با منطق ارسطویی شاخص شمرده می شوند زیادند و از آنها فرنسیس بیكن [1]، دكارت [2]، پوانكاره [3]، استوارت میل [4]، و در عصر ما برتراند راسل [5]را باید نام برد.

ما در اینجا ناچاریم قبل از آنكه به طرح ایرادها و اشكالها و جواب آنها بپردازیم، بحثی را كه معمولاً در ابتدا طرح می كنند و ما عمداً تأخیر انداختیم طرح نماییم و آن تعریف «فكر» است. از آن جهت لازم است تعریف و ماهیت «فكر» روشن شود كه قیاس خود نوعی تفكر است و گفتیم كه عمدتا بحثهای طرفداران یا مخالفان منطق ارسطویی درباره ی ارزش قیاس است و در واقع درباره ی ارزش این نوع تفكر است. مخالفان برای این نوع تفكر صحیح ارزشی قائل نیستند، و طرفداران مدعی هستند كه نه تنها تفكر قیاسی با ارزش است، بلكه هر نوع تفكر دیگر ولو به صورت پنهان و ناآگاه مبتنی بر تفكر قیاسی است.

---