آنچه كه موجود نیست، «نیست محض» است.

در نزد ما (حكمای اسلامی) «شی ء» و «موجود» مساوی است.

و معتزلی ثبوت را اعمّ از وجود، و عدم را اعمّ از نفی به حساب آورد.

(معتزلی) واسطه ی بین ثبوت و نفی را نفی می كند، و سخن متكلّمین در مورد «حال» ناصواب است.

نفی و ثبوت با عدم و وجود مرادف است. و شبهات خصم ما مردود است.

شرح: در اینجا قسمتی از احكام عدم و معدوم ذكر می شود: شك نیست كه عدم، عینیّت واقعی ندارد یعنی بدون شك در ظرفی از ظروف و وعائی از اوعیه ی واقع، از برای عدم، یك مصداق واقعی یافت نمی شود و مطابق آنچه در مبحث اصالت وجود گذشت، از برای هیچ چیزی غیر از «وجود» مصداق واقعی یافت نمی شود و بنابراین عدم در دفتر واقع حسابی ندارد ولی بدون شك «عدم» در ذهن ما مفهومی دارد كه مغایر با مفهوم «وجود» و نیز مغایر با مفاهیم «ماهیّات» است و همان گونه كه مفهوم وجود زائد بر ماهیّت است مفهوم عدم نیز چنین است و هر یك از دو مفهوم وجود و عدم بالضّروره مغایر با یكدیگرند و بالضّروره ذهن احكامی صادر می كند كه «عدم» یا «معدوم» ، موضوع و یا محمول آن قضایا قرار می گیرد، و نمی توان گفت كه قضایایی كه در تركیب آن قضایا «عدم» و «معدوم» دخالت دارد كمتر است از قضایایی كه در تركیب آنها «وجود» و «موجود» دخالت دارد. پس تصوّرات و اندیشه های ذهنی ما همان طور كه آمیخته با یك سلسله ماهیّات است آمیخته به «عدم» و «معدوم» نیز هست. پس «عدم» و «معدوم» - همانند ماهیّات- هر چند در دفتر واقع و نفس الامر حسابی ندارد ولی در دفتر اندیشه سازی ذهن حساب مهمّی دارد و ما در پاورقیهای اصول فلسفه و روش رئالیسم گفته ایم كه: تا هنگامی كه ذهن و طرز اندیشه سازی ذهن را كاملا نشناخته ایم نمی توانیم «فلسفه» به معنای واقعی داشته باشیم.

به عبارت دیگر عدم و معدوم در مرحله ی عین و واقع نقشی ندارد، ولی از اركان ضروری شناخت و معرفت است. همان طور كه بدون تصوّر وجود و عدم و كلّیّت و جزئیّت و سایر معقولات ثانیه ی فلسفی و منطقی شناخت نامیسّر است، بدون تصوّر عدم و معدوم هم شناخت نامیسّر است.

اكنون كه به اهمّیّت «عدم» و «معدوم» در طرز اندیشه سازی ذهن و نقش آن در شناخت بشر اشاره شد، به مسائل مربوط به عدم و معدوم می پردازیم.