در مورد علم، تنها یك نگاه كافی است. اگر باریك بینی كرده و با وجدان صاف بیازماییم خواهیم دید صورت علمی و تغیّر با هم هیچ گونه سازش ندارند، و به عبارت فلسفی، حیثیت علم غیر از حیثیت تغییر و تحول می باشد و با توجه به اینكه موجود مادی عین تغییر و سیلان است باید قضاوت كرد كه سنخ علم غیر از سنخ ماده است.

اگر چنانچه برای باریكی این نكته ذهنتان آماده دریافتنش نباشد ممكن است حالات مختلفه ی علم و ادراك را مانند معرفت و تذكر (شناختن و به یاد افتادن) در این باب بسنجید. چیزی را كه ادراك كرده ایم و دوباره ادراك می كنیم، می فهمیم كه مدرك در حال دومی همان خود مدرك اولی ماست 1، و همچنین چیزی را كه ادراك

فلیسین شاله در متدولوژی ( methodologie ) در فصل «روش ریاضیات» بیانی دارد كه در اینجا مورد استفاده است، می گوید:

«اشكال هندسی را ذهن در فضای موهومی كه شبیه است به مكان محسوس و لكن عین آن نیست رسم می كند. مقصود از «مكان محسوس» محیطی است كه انسان اشیاء خارجی را در آنجا می یابد. این محیط را انسان بینا به وسیله ی چشم و اشخاص كور به وسیله ی لامسه و مدد سامعه درك می كنند. مكان محسوس همیشه پر است از اشیاء و چون اشیائی كه آن را پر می كنند گوناگون و از حیث مقاومت مختلف است، مكان محسوس غیر متجانس است و محدود هم هست زیرا میدان دید و مسافتی كه از آن می توان صدایی را شنید محدود می باشد. اما فضای هندسی بر خلاف مكان محسوس، محیطی است تهی و متجانس و بی كران و بی نهایت قابل قسمت. »

و خلاصه ی این بیان آنكه از راه عدم انطباق خواص ادراكات ما درباره كمیات متصله با خواص معیّنه ی ماده ناچار باید این ادراكات را غیر مادی بدانیم.

(1). موضوع قدرت ذهن برای حفظ و نگاهداری آنچه به وسیله ی یكی از حواس احساس نموده (قوه ی حافظه) و سپس یادآوری آنها و تشخیص اینكه این

مجموعه آثار شهید مطهری . ج6، ص: 127

نموده و سپس فراموش كرده یا غفلت می ورزیم و دوباره به یادش می افتیم، همان اولی به یادمان می افتد. اگر چنانچه مدرك ما در هر دو حال یك واحد حقیقی نبوده و ثبات و بقائی كه حافظ عینیت است نداشت، تحقق معرفت و تذكر معنی نداشت، با اینكه معرفتها و تذكرهایی با مرور هفتاد سال یا كمتر و بیشتر داریم كه در ظرف این مدتها اعصاب و مغز با همه ی محتویات مادی خود چندین بار تا آخرین جزء مادی خود تغییر و تبدیل یافته اند.

«یادآوری شده» عین همان ادراك گذشته است و ادراك جدید نیست، یكی از اسرارآمیزترین مسائل روحی است.

دقت فلسفی در این مسأله به خوبی واضح می كند كه دستگاه روحی و ادراكی در ماوراء دستگاه اعصاب و فعالیتهای عصبی قرار گرفته و برخلاف فرضیه ی مادیین ادراكات را از خواص معیّنه ی ماده نمی توان دانست.

برای اینكه زمینه ی استدلال روشن شود اول چگونگی این استعداد ذهنی را مطابق آنچه هر كسی حضوراً و وجداناً در خود می یابد و روان شناسان تشریح كرده اند یادآوری می كنیم، سپس به ذكر تئوریهای علمی و فلسفی درباره ی آن می پردازیم.

تردیدی نیست كه اگر انسان چیزی را به وسیله ی یكی از حواس خود احساس نمود، برای دفعات بعد می تواند آن چیز را در ذهن خود حاضر سازد بدون آنكه احتیاج داشته باشد كه از نو آن را احساس نماید؛ مثلاً اگر یك روز رفیق خود را در یك نقطه معیّن ملاقات نمود و بین آنها مذاكراتی واقع شد خاطره ای از این ملاقات و مذاكره در ذهن او باقی می ماند و هر وقت بخواهد آن ملاقات و گفتگو را یادآوری می كند و آن منظره و كلمات را در صفحه ی ذهن حاضر می سازد با تمیز و تشخیص اینكه این خاطرات فعلی تخیل موهوم نیست كه ذهن از خود اختراع كرده باشد و احساس مجدد هم نیست یعنی آن ملاقات و گفتگو در زمان حاضر تكرار نشده است بلكه این خاطرات مربوط به ملاقات و گفتگوهایی است كه در گذشته واقع شده است.

علمای روان شناسی می گویند از ابتدای اینكه ذهن انسان چیزی را در تحت تأثیر عوامل خارجی احساس می كند تا هنگامی كه خود به خود بدون تأثیر عوامل خارجی آن را در زمان بعد مورد توجه قرار می دهد چهار مرحله را طی می كند:

الف. احساس ابتدائی (فراگیری) یعنی یك چیز ابتدا باید احساس بشود تا آنكه

مجموعه آثار شهید مطهری . ج6، ص: 128