(1). نظریه ی حسی. مطابق این نظریه علت احتیاج به علت، چیزی سوای وجود داشتن نیست و وجود ملازم با معلولیت است و بنابراین باید گفت «مناط احتیاج به

---

علت همانا موجود بودن است» و هر چیزی كه موجود است محتاج به علت و متكی به علت است و وجود موجودی كه متكی به علت نباشد محال است. این نظریه متعلق به مادیین جدید است كه سلسله ی علل و معلولات را غیر متناهی می دانند و به وجود واجب الوجود و علة العلل قائل نیستند. این نظریه درست نقطه ی مقابل نظریه ی آن دسته ی دیگر از مادیین است كه وجود داشتن را منافی با معلولیت و مخلوقیت می دانستند. این نظریه در سخافت، كمتر از آن نظریه نیست. دلیل طرفداران این نظریه این است كه ما تاكنون هر چه دیده و حس كرده و تجربه نموده ایم وجود اشیاء و حوادث را معلول عللی یافته ایم؛ پس، از اینجا می فهمیم كه موجود بودن ملازم با معلول بودن است. گمان نمی رود كه نقص این استدلال محتاج به بیان باشد. این دسته از مادیین برای اثبات این منظور، دانسته یا ندانسته گاهی مغلطه ی خاصی به كار می برند و اظهار می دارند كه اگر بنا بشود موجودی باشد كه معلول علتی نباشد لازم می آید كه وجود آن موجود به حسب صدفه و اتفاق واقع شده باشد و عقلا صدفه محال است. این گروه از همین جهت یكی از ادّله ی خود را بر عدم وجود واجب الوجود، امتناع صدفه قرار داده اند. مثلاً دكتر ارانی در جزوه ی جبر و اختیار صفحه ی 3 می گوید:

ایضاً در صفحه ی 10 همان جزوه می گوید:

---

این مغالطه یك مغالطه ی بسیار واضحی است. صدفه و اتفاق كه همه كس محال بودن آن را ادراك می كند این است كه «چیزی كه وقتی نبوده و بعد بود شده، بلاعلت بود بشود» . این چه ربطی دارد به وجوب واجب الوجود كه قدیم و ازلی و قائم به ذات است؟ ! و تاكنون هیچ حكیمی هم برای اثبات صانع، متمسك به عقیده ی اتفاق نگردیده و این گروهی از مادیین بوده اند كه پیدایش جهان را با اتفاق توجیه كرده اند.

عجب تر اینكه این آقایان در مقام نفی مبدأ كل و خالق كل، گاهی به قاعده ی علیت متمسك می شوند و گاهی به نظریه ی امتناع خلقت از عدم، و حال آنكه نظریه ی امتناع خلقت از عدم اگر درست مورد مداقّه قرار گیرد نقطه ی مقابل قانون علیت است. صورت جامع تقریر شبهه ی «امتناع خلقت از عدم» كه بیان شده و فلاسفه به آن پاسخهای دندان شكن داده اند این است كه: «خلقت و علیت (یا هر چه می خواهید نام بگذارید) و بالاخره وجود دادن چیزی به چیزی محال است به جهت آنكه آن معلول و مخلوق یا معدوم است یا موجود، اگر معدوم است لازمه ی تأثیر علت در معلول این است كه عدم را تبدیل به وجود كند و انقلاب عدم به وجود محال است، و اگر موجود است پس نیازی به علت ندارد و علت نمی تواند موجود را موجود كند و تحصیل حاصل نماید. پس در هر حال تأثیر علت و خالق در ایجاد مخلوق و معلول محال است» .

ما اگر این نظریه را طبق این استدلال بپذیریم نه تنها «علیت» مفهوم درستی نخواهد داشت بلكه اساساً معدوم شدن موجود و موجود شدن معدوم امری محال و ممتنع خواهد بود و بنابراین كون و فساد و حركت و تحویل و تحول، معنا پیدا نخواهد كرد زیرا لازمه ی این امور لااقل معدوم شدن حالتی و موجود شدن حالت دیگر است. ولی مادیین در مقام نفی وجود خالق كل و مبدأ كل، این قدر شتاب و عجله به خرج می دهند كه توجهی به این تناقضها ندارند و شاید در اینجا با تغییر لفظ «خلقت» به

---

لفظ «علیت» خود را راضی ساخته اند همان طوری كه نظیر این بازی با لفظ را از متكلمین نیز كه به جای لغت «علیت» لغت «فاعلیت» به كار بردند دیدیم.

گذشته از اینكه دلیل این دسته برای نشان دادن مناط احتیاج به علت- مبنی بر اینكه «هر موجودی محتاج به علت است» - ضعیف و بی پایه است، ادلّه ی وجود مبدأ كل و خالق كل، بطلان این نظریه را روشن می كند و مخصوصاً برهان معروف به «برهان صدّیقین» كه عالی ترین و شریف ترین براهین این مطلب است و از غور در حقیقت وجود نتیجه می شود بطلان این نظریه را بیش از پیش روشن می سازد. برهان صدّیقین از اصالت وجود و تشكیك وجود استنتاج می شود و تنها فلاسفه ی اسلامی هستند كه به این برهان تنبه پیدا كرده اند. در مقاله ی 14 مفصلا در اطراف مقدمات و نتایج این برهان بحث خواهد شد.