درست است كه ما در مواردی كه گفته اند و آنچنانكه گفته اند اندیشه هایی كه صور خواص اشیاء بوده باشد داریم و حتی جوهر را با خواص آنها می شناسیم یعنی در مورد تصور جوهری خواص آن را معرف قرار داده و آنها را تصور می كنیم، ولی جوهر نفسانی یا مطلق جوهر را از راهی كه این دانشمندان نشان داده اند اثبات نمی كنیم و چنانكه اینان پنداشته اند غفلت نكرده ایم، بلكه چنانكه بیان نمودیم نخست جوهر نفسانی را از مشاهده ی درونی خود اثبات كرده سپس در مورد جواهر خارجی با توضیحی كه داده شد قضاوت نموده ایم.

و حكم نامبرده ی ما اگر چه مستقیماً از راه حس نیست ولی به راهنمایی مقدمه ی چندی منتهی به حس می باشد كه ما هرگز نمی توانیم آنها را نپذیریم.

و اینكه گفته شده «علوم چنین كنجكاوی را یا نتیجه ی آن را كه محصول مستقیم حس نیست نمی پذیرد» سخنی است ناآزموده و ناسنجیده، زیرا این موضوع و نظایر آن موضوعی است فلسفی و غیر مربوط به علوم و هرگز علم نمی تواند در مسأله ای كه از میدان بحث و كنجكاوی آن كنار است گفتگو كند.

روان شناسی و به ویژه روان شناسی تربیتی با كنجكاوی خود خواص نفس را می جوید و بس، و همچنین گیاه شناسی یا فن كشاورزی خواص درخت را به دست می دهد و بس، ولی آیا نفس چیست؟ مهیّت درخت كدام است؟ هرگز مربوط به این علوم نیست.

ما بارها در خصوص این سخن كه «علوم به غیر حس اعتماد ندارند» گفتگو كردیم. پس در نتیجه این دانشمندان نظر فلسفی را با نظر علمی خلط و در مورد بحث فلسفی با روش علمی قضاوت می نمایند.

گذشته از اینها این دانشمندان خواسته اند «جوهر» را انكار كنند، در نتیجه «عرض» را نفی كرده و به جوهر افزوده اند و با روش پراگماتیسم به سوی اصالت عمل گرویده و از اندوخته های حسی ما كه از خارج می گیریم صفت «بیرون نمایی» را سلب نموده و ادراكات دیگر ما را كه حسی نیستند از همین صور حسی خود می دانند و در این صورت اگر ما بسیار هنر نمایی كنیم جهانی بیرون از خود

می توانیم اثبات كنیم (اگر بتوانیم) و اما اینكه تشخیصاتی دیگر در جهان داده و قضاوتهایی در جوهر و عرض و دیگر مسائل فلسفی داده باشیم، دیگر دست ما كوتاه است!