---

بخواهیم وارد شویم تحلیل عقلانی ماهیت حركت، ما را به این نتیجه می رساند بدون اینكه نیازمند تجسس احوال موجودات زنده باشیم.

اثبات فلسفی غایت از طریق حركت از این راه است كه:

اولاً چنانكه قبلاً ثابت شد حركت در ذات خود بسیط واحد است و اجزاء آن همه فرضی و اعتباری است. اگر حركت را تقسیم كنیم به اجزاء و قسمتهایی به حسب مسافت یا به حسب زمان، آن اجزاء و اقسام واقعاً از هم مجزا نیستند. پس هر حركتی یك واقعیت است.

ثانیاً حركت هر چند خود نوعی فعلیت است زیرا اگر آن را در مقابل سكون قرار دهیم فعلیتی است از فعلیتها، اما این تفاوت را با همه ی فعلیتها دارد كه آمیخته است با قوّه. شئ مادام كه در حركت است بالقوه است و فعلیتی پشت سر دارد. لهذا حركت را «كمال اول» نامیده اند نه كمال ثانی، و گفته اند «كمال اول است برای شئ بالقوه» یعنی تا شئ حالت بالقوه نسبت به شئ دیگر كه «كمال ثانی» نامیده می شود نداشته باشد نمی تواند حركت داشته باشد. از این رو حركت طلب است نه مطلوب. به عبارت دیگر حركت انتقال از حالتی به حالت دیگر است اما خود حالتی از حالات نیست، فرضا آن را «حالت» بدانیم با سایر حالات این تفاوت را دارد كه وسیله ی رسیدن به یك حالت دیگر است. پس هرگاه حركت را به عنوان یك واحد در نظر بگیریم فعلیتی بیرون از خود را ایجاب می كند. پس محال است كه خود حركت ملاك فعلیت یافتن قوه های موجود باشد. همچنین است هر چیزی- خواه عرض و خواه جوهر- كه وجودش مساوی با حركت باشد. پس همواره آن فعلیتی كه شئ بالقوه خواهان آن فعلیت است واقعیتی است ماوراء حركت كه وصول به آن پایان حركت است و شئ متحرك حركت را وسیله ی وصول به آن قرار می دهد و اوست غایت و مقصد متحرك و هم

---

اوست كمال واقعی (كمال ثانی) شئ متحرك. پس هر حركت و تكامل، جویای غایتی است بیرون از حركت.

(1). یكی از مسائلی كه در قرون اخیر فوق العاده مورد توجه واقع شده است تكامل اجتماع انسانی است. همان طوری كه فرد رشد می كند و تكامل می یابد اجتماع نیز رشد می كند و تكامل می یابد.

رشد و تكامل اجتماع و اینكه زندگی تكامل یافته ی بشری از اول به این حالت كه هست نبوده مطلبی است كه از قدیم مورد توجه بوده است. ابن خلدون در فصلهای مختلف مقدّمه ی تاریخ خویش با اصرار زیاد ادعا می كند كه زندگی شهری و مدنی زاییده ی زندگی بدوی و وحشیانه است. وی طبق اصول خاص خود قوانین انتقال از زندگی بدوی به زندگی شهری و تطوّراتی را كه طبعا در دوره ی بعد پیدا می شود تا منتهی به پیری و سپس مرگ و انهدام آن می گردد، ذكر می كند.

علمای جدید زندگی بشر را از لحاظ نوع معاش به دوره های صیّادی و كشاورزی و تجارت و صنعت، و از لحاظ نظام اجتماعی به دوره های اشتراكی اولیه و برده داری و سرمایه داری و اشتراكیت (سوسیالیزم) ، و از لحاظ وسیله و ابزار به عهدهای حجر، آهن، اتم، فضا تقسیم كرده اند و از لحاظ نوع حكومت و غیره تقسیمات دیگری می توان كرد. به هر حال قدر مسلّم این است كه زندگی اجتماعی انسان، بر خلاف زندگی اجتماعی حیوانات اجتماعی از قبیل زنبور عسل و مورچه و موریانه، متطوّر است.

هربرت اسپنسر می گوید:

---

(1). یعنی اگر بخواهیم تكامل را به صورت یك اصل عمومی برای همه ی جهان بپذیریم راه منحصر این است كه از طریق فلسفه ی كلی و علم وجود وارد شویم همچنانكه در این مقاله همین راه طی شد. و امّا اگر فلسفه ی اولی را به بهانه ی اینكه یك فن صد در صد تعقلی است و تنها نظریه ای قابل قبول است كه از علوم و تجربیات و تجسسات علوم ریشه بگیرد، كنار بگذاریم، باید همیشه از این اصل به عنوان یك اصل عمومی و فلسفی چشم بپوشیم زیرا تجربیات و آزمایشهای بشر نسبت به مواردی كه بشر می خواهد تعمیم دهد آنقدر ناچیز است كه قابل تصور نیست. ما در روی كره ی كوچكی به نام «زمین» زندگی می كنیم كه نسبت به جهان بزرگ ذره ای است كه در حساب ناید. تجربیاتی در مورد مخلوقات این زمین انجام می دهیم كه آن هم محدود است به یك عده افراد معدود. اگر بنا بشود كه الهامات فكری ما منحصرا از حواس و آزمایشهای حسی باشد چگونه ممكن است بتوانیم دایره ی معلومات خود را تا بی نهایت زمانی و مكانی تعمیم دهیم؟ ! برخی از فلاسفه ی اروپا به كلی از فلسفه ی اولی و علم كلی رو گرداندند و از طرف دیگر چون عطش فلسفی خود را نمی توانستند با فراورده های محدود علوم حسی فرو بنشانند به فكر افتادند كه از فراورده های علوم، فلسفه ی كلی و عمومی بسازند. از آن جمله هربرت اسپنسر است. وی می گوید:

پل فولكیه در كتاب فلسفه ی عمومی یا مابعد الطّبیعه ترجمه ی دكتر یحیی مهدوی می گوید:

به عقیده ی اسپنسر همینكه چند قانون علمی تحت یك قاعده ی كلی تر در آمد آن قاعده را باید «قاعده ی فلسفی» نامید. از مقایسه ی اصول تكامل داروینیسم كه مستقیماً محصول تجربه است و علمی و زیست شناسی است با اصول تكامل هربرت اسپنسر كه یك سلسله استنباطات كلی تر است از محصولات علمی، مفهوم مدعای اسپنسر روشن می شود. حقیقت این است كه همان طور كه در پاورقیهای جلد دوم اصول فلسفه گفته ایم محدود كردن الهامات فكری بشر به آنچه كه از راه حس و تجربه می رسد مستلزم این است كه نه تنها فلسفه نداشته باشیم بلكه علم یعنی آن چیزی كه اسپنسر آن را «درجه ی دوم معرفت» نامیده است نیز نداشته باشیم. تفصیل مطلب را از آنجا باید جستجو كرد. خود هربرت اسپنسر متوجه شده است كه تعمیم دادن تجربیات محدود زمینی به همه ی جهان بدون اتكا به یك قاعده ی غیر تجربی، گزافی بیش نیست. می گوید:

---