عالی ترین و در عین حال شگفت انگیزترین فعالیتهای ذهنی همان است كه به حسب اصطلاحات منطقی «فكر» نامیده شده است. فعالیت فكری این است كه ذهن برای آنكه مطلبی را كه بر وی مجهول است بر خویش معلوم سازد معلومات و اطلاعات قبلی خود را وسیله می سازد یعنی آنها را به طرز مخصوصی تجزیه و تألیف و تحلیل و تركیب می كند تا بالاخره آن مجهول را تبدیل به معلوم می سازد. اطلاعات و معلومات قبلی ذهن به منزله ی «سرمایه ی» كار وی به شمار می رود كه در آنها عمل می كند و از آنها سود می برد و بر مقدار اصلی می افزاید.

البته در اینكه حدود كامیابی ذهن در این فعالیت چقدر است و تا چه اندازه ذهن می تواند با استفاده از معلومات و اطلاعات خود به كشف جدید نائل شود، و یا اینكه در هر فكری چه اندازه سرمایه ی اصلی لازم است و خود آن سرمایه ها از كجا و از چه راه به

---

دست می آید، و هم در اینكه طرز سلوك و رفتار و قوانین اصلی این جنبش و فعالیت چیست، اختلاف نظرهایی بوده و هست و همین اختلاف نظرهاست كه روشهای مختلف منطقی را به وجود آورده است ولی در اصل موضوع كه ذهن یك نوع فعالیتی می كند و در آن فعالیت، معلومات و اطلاعات قبلی را وسیله قرار داده مجهولی را تبدیل به معلوم می سازد بین منطقیین یا فلاسفه یا روان شناسان اختلافی نیست و حتی حسی مسلك ترین علما نیز اذعان دارند كه وصول ذهن به یك قانون تجربی علاوه بر مشاهده ی مستقیم و آزمایش عملی نیازمند به فعالیت ویژه ی فكری براساس استفاده از معلومات و اطلاعات قبلی است. ذهن به وسیله ی فعالیت فكری پیشروی می كند یعنی مجهولی را تبدیل به معلوم می سازد و از این راه بر معلومات خویش می افزاید و ممكن است این پیشروی ادامه پیدا كند و چنانكه دانستیم این پیشروی به خودی خود و ابداعی محض نیست بلكه در نتیجه ی تصرف و مورد استفاده قرار دادن معلومات و اطلاعات قبلی ذهن است و در حقیقت همان معلومات و ادراكات قبلی است كه باعث این پیشروی و موجد و پدید آورنده ی این ادراك جدید است و از این جهت است كه افكار و ادراكات جدیدی كه به وسیله ی عمل تفكر برای ذهن حاصل می شود همواره از نوع همان معلومات و اطلاعات قبلی است و بین آنها سنخیت برقرار است. پس همان طوری كه در متن مقاله ی 5 صفحه ی 330 گذشت: «بستگی و رابطه ی معلومات و اطلاعات قبلی با نتیجه ی جدیدی كه به واسطه ی عمل تفكر از آنها به دست آمده به «توالد و بار آوری مادی» خالی از شباهت نیست» . رابطه ی تولیدی كه در بالا نام برده شد ناظر به همین مطلب است یعنی عبارت است از علاقه ای شبیه توالد و پدر و فرزندی كه به واسطه ی عمل تفكر (طبق اصول و قوانین منطق) بین بعضی از ادراكات با بعضی دیگر برقرار می شود.