قوای فعاله ی ما كه كارهای خود را با فكر انجام می دهند و یا هر قوه ی فعاله طبیعی هر گاه با دو فعل مواجه شود كه از جهت نوع، متشابه ولی از جهت صرف قوه و انرژی، مختلف یعنی یكی دشوار و پر رنج و دیگری آسان و بی رنج بوده باشد ناچار قوه ی فعاله به سوی كار بی رنج تمایل كرده و كار پر رنج را ترك خواهد گفت و البته علتش این است كه كار پر رنج در عین حال كه مقتضای قوه ی فعاله است مقرون به عوایق و موانعی است كه با قوه فعاله سازگار نیستند و گاهی كه قوه ی فعاله چنین كاری را انجام می دهد خود كار را می خواست و از كشیدن رنج و دفع عایق چاره

نداشت، پس وجوب چنین كار و فعلی پیش قوه ی فعاله مقید به فقدان كار بی رنج یا كم رنج بوده؛ پس در موردی كه دو فعل بی رنج و با رنج فرض شود انتخاب بی رنج، معیّن خواهد بود.

و روی این اصل می باشد كه تطور و تحولی در همه ی اعتباریات، در جمیع شؤون انفرادی و اجتماعی انسان، موجود می باشد (و ممكن است افكار سایر جانوران زنده به ویژه افكار انفرادی آنها كم و بیش بهره ای از این تطور و تحول داشته باشند) چنانكه تأثیر این اصل در عادات و رسوم و لغات در انسان بسیار روشن است. انسان پیوسته می خواهد با سرمایه كم، سود بسیار برد و با تلاش سبكتر، كاری سنگین تر انجام دهد.

و اگر چنانچه گاهی نتیجه ی معكوس پیش آمده و سیر تطوری از شكل آسان تر به حالت دشوارتری تبدیل می شود و یا عادت و رسم ساده تری به یك مرحله ی پیچیده تری می رسد، نه از راه تطور تنهاست بلكه اغراض دیگری ضمیمه و پیوند اصل شده و سنگینی بار آورده چنانكه زندگی ساده و بسیط انسان اولی فعلاً به شكل بسیار دشوار و سختی افتاده ولی استفاده های بسیار دیگری منظور شده كه به اصل افزوده شده و حالت بغرنجی پیدا كرده؛ مثلاً انسان اولی تنها گرسنگی احساس كرده و تنها برای سیری، علف یا گوشت خام می خورده ولی انسان امروز از تغذیه، تنها سیری نمی خواهد و مقاصد دیگری نیز دارد و همچنین. . .