خلاصه ی این نظریه اینكه «من» یا «خود» كه هر كس حضوراً آن را می یابد و به وجودش اطمینان دارد عبارت است از یك موجود وحدانی متشخص (نه یك سلسله امور متوالی) و ثابت و باقی در ضمن جمیع حالات و عوارض، و قابل تعدد و تكثر و تفاسد نیست.

دلیل بر اینكه «من» یك حقیقت وحدانی است نه یك سلسله ادراكات متوالی، اولاً این است كه حقیقت «من» همه ی آن ادراكات متوالی را به خود نسبت می دهد و منسوب را غیر از منسوب الیه می داند (من می اندیشم، من می بینم) و همان طوری كه حضوراً به وجود خود آگاه است این خصوصیت را نیز حضوراً آگاه است و تردیدی ندارد.

---

ثانیاً هر كسی بالوجدان تشخیص می دهد كه در گذشته و حال یكی است نه بیشتر، و اگر مانند مجموع حلقه های زنجیر بود و در هر لحظه از زمان یك حلقه ی آن فقط موجود بود این تمیز و تشخیص میسر نبود. چگونه ممكن است درباره ی یك حلقه ی زنجیر كه در یك سر واقع شده حكم كرد كه عین همان حلقه ای است كه در سر دیگر واقع شده؟ و بعلاوه نفس برای تشخیص اینكه در گذشته و حال یكی است احتیاجی به احیاء خاطرات گذشته ندارد و اگر مانند حلقه های زنجیر بود باید ادراك خود در گذشته بدون تذكر یك خاطره میسر نباشد.

ثالثاً همان طوری كه در قسمت حافظه گفته شد، روی فرضیه ی مادیین بازشناسی- یعنی تشخیص اینكه این خاطره ی یاد آوری شده متعلق به گذشته است و ادراك جدید نیست- ممكن نیست. این اشكال در این مسأله به طریق اولی وارد است؛ یعنی اگر «من» عبارت از مجموع سلسله ی متوالی ادراكات باشد كه فقط با یكدیگر ارتباط تعاقبی یا علّی و معلولی دارند چگونه ممكن است شخص بتواند تمیز بدهد كه من همان كسی هستم كه در پیش بودم.

رابعاً روی فرضیه ی مادیین ادراكات عموماً عبارت است از فعالیتها و خواص سلولهایی كه مراكز سلسله اعصاب را تشكیل داده اند و خود این سلولها دائماً با همه ی محتویات خود در تغییر و تبدیل اند، یك دسته می میرند و دسته ی دیگر جای آنها را می گیرند، و حال آنكه هر كسی حضوراً تشخیص می دهد كه بدون تغییر و تبدیل و زیاده و نقصان (البته در خود نه در حالات) همان كسی است كه در شصت یا هفتاد سال پیش بوده.

و خلاصه ی این بیان كه متكی به آگاهی نفس از وجود و نحوه ی وجود خود است آنكه از راه «انتساب» (اینكه انسان ادراكات را منسوب به خود می داند نه عین خود) و از راه «وحدت» (اینكه هر كسی تشخیص می دهد كه در گذشته و حال یكی است نه بیشتر) و از راه «عینیّت» (اینكه تشخیص می دهد كه خود عین همان است كه بوده نه غیر آن) و از راه «ثبات» (تشخیص اینكه هیچ گونه تغییری در خود من حاصل نشده است) ثابت می شود كه آنچه انسان آن را به عنوان حقیقت خود می شناسد یك

---

حقیقت وحدانی ثابتی است كه جمیع حالات نفسانی مظاهر وی هستند و از خواص عمومی ماده مجرد و مبرا می باشد.

دكتر ارانی برای فرار از اشكال ثبات و عدم تغییر كه از خواص روح است و با خواص عمومی ماده تطبیق نمی كند و سایر اشكالات، دچار تناقض گویی شدیدی شده، در صفحه 106 پسیكولوژی می گوید:

در اینجا نویسنده خواسته است روی اصول ماتریالیسم «من» و «خود» را متغیر و

---