بعلاوه هر علاقه ی فطری در عین فطری بودن احتیاج دارد به تذكّر و تنبّه. بود و نبود مذكّرات الهی یعنی اموری كه بشر را به خدا و خالق خودش توجه دهد در افزایش و كاهش این علاقه مؤثر است. كدام رغبت طبیعی است در بشر كه بود و نبود اموری كه بشر را نسبت به آنها یادآوری میكند تأثیر ندارد؟ آیا رغبت به خوراك اینطور است؟ یا رغبت جنسی اینطور است؟ !

پس بسیار ساده و طبیعی است كه گرفتاریها و سرگرمیهای مادی امروز بشر كه فراوان و جالب و جاذب است از توجه به بحث و كاوش در امور معنوی بكاهد. ولی این گرفتاریها و سرگرمیها سبب نمی شود كه علاقه ی بشر به این مسائل به كلی از میان برود. بشر امروز نیز اگر فراغتی بیابد با عشق و علاقه ی وافر به سوی این مسائل گرایش پیدا می كند. در جهان امروز فكر و كوشش و تعلیم و تعلم و تحقیق و تألیف و سخنرانی درباره ی مسائل الهی كم نیست.

در سال دهها هزار كتاب و مقاله از طرف دانشمندان جهان در این موضوعات

مجموعه آثار شهید مطهری . ج6، ص: 909

و همچنین پاسخ پرسش دوم 1، زیرا غریزه ای فطری كه او را ساختمان واقعی موجودی به وجود آورده هیچگاه بیرون از گردشگاه واقعی خود پای ننهاده كار نمی كند چنانكه محال است گوش به خیال دیدن بیفتد و یا دهان آرزوی شنیدن داشته باشد و همچنین.

اگر فطرت ما راهی برای اثبات یا نفی این موضوع نداشت هرگز این فكر و اندیشه را به خود راه نمی داد. پس:

نگارش می یابد. آن كتابها و مقاله ها از سایر كتابها و مقالات علمی و ادبی اگر خواننده ی بیشتری نداشته باشد كمتر هم ندارد.

(1). پرسش دوم این بود: «آیا این بحث صحیح و رواست؟ » توهّم ناروا بودن این بحث از آنجا پیدا می شود كه دستگاه فكری و عقلانی بشر را نسبت به درك این معانی و مفاهیم ناتوان و نارسا بدانیم.

این توهم، هم در میان گروهی از فلاسفه پیدا شده و هم در میان گروهی از متشرّعه. فلاسفه ی حسی معتقدند كه حدود و منطقه ی فهم و درك بشر محسوسات است، ماوراء منطقه ی محسوسات از دسترسی فهم بشر خارج است، بشر نه می تواند چیزی را درباره ی ماوراء منطقه ی محسوسات بپذیرد و نه می تواند نفی كند.

این عده از فلاسفه، هم با فلاسفه ی الهی اختلاف نظر دارند و هم با فلاسفه ی مادی؛ زیرا این هر دو دسته برای فكر و ذهن بشر قدرت تحقیق در ماوراء محسوسات (اثباتاً یا نفیاً) قائلند.

برخی از فلاسفه و دانشمندان الهی اروپا نیز كمیت عقل را در میدان مسائل الهی به كلّی لنگ دانسته اند و راه معرفت را منحصر به الهام و اشراق دانسته اند. پاسكال و برگسون از این دسته اند.

ما پاسخ فلاسفه ی حسی را در پاورقیهای جلد اول و جلد دوم این كتاب داده ایم. پاسخ این دسته از دانشمندان را نیز از ضمن مباحثی كه در مقالات گذشته تحقیق شده است می توان دریافت. بعلاوه در آینده نیز درباره ی آن بحث خواهد شد.

گروهی از متشرعه نیز معتقدند كه عقل بشر از درك حقایق ماوراء الطبیعی قاصر است و در این مسائل مانند مسائل عملی باید متعبد بود. به عقیده ی بعضی از این افراد هیچ صفت خدا حتی یگانگی او را نمی توان با دلائل عقلی ثابت كرد.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج6، ص: 910