عالم ماده مقصدی دارد كه به سوی او متوجه است و چون هدفی است كه مجموع جهان با همه ی اجزاء و شرایط و علل داخلی خود به سوی او رهسپار می باشد دیگر هیچ مانعی در راه انجام گرفتن آن معنی ندارد. ناچار ضروریّ التحقق و حتمیّ الوقوع خواهد بود1.

(1). اشاره ای اجمالی به مسأله ی فوق العاده مهم معاد است. در باب معاد مسائل زیادی هست كه باید بحث شود و در خور یك كتاب است. اولین بحث علمی درباره ی معاد این است كه آیا معاد حقیقتی است موافق با قوانین خلقت و آفرینش و یا یك قانون استثنائی است و با هیچ قانونی از قوانین خلقت وفق نمی دهد؟ و بر فرض اول آیا معاد از لوازم تجرد روح است و یا ربطی به تجرد روح ندارد؟ و بر فرض دوم آیا قبول معاد بر اساس تعبد محض است و یا قانون عقل (عقل عملی كه مورد استناد متكلمین است یعنی مسائل مربوط به حسن و قبح) آن را ایجاب می كند؟

مجموعه آثار شهید مطهری . ج6، ص: 1078

از نظر اسلامی باید در درجه ی اول كلماتی كه در قرآن و سنّت درباره ی معاد به كار رفته است از قبیل «حشر» ، «نشر» ، «مآب» و غیره مورد بررسی قرار گیرد.

ظاهراً خود كلمه ی «معاد» در تعبیرات اسلامی استعمال نشده است و این كلمه از مصطلحات متكلمین است.

سپس باید بیاناتی كه در شكل و كیفیت معاد رسیده است مورد بررسی قرار گیرد و پس از آن از نظر علمی و عقلی (عقل نظری نه عقل عملی) به جستجو پرداخته شود كه آیا معاد مقتضای قانون خلقت است و یا استثنائی است در خلقت؟ مبنای این اشاره ی اجمالی كه در این مقاله آمده است این است كه معاد لازمه ی قانون عمومی [حركت ] و مخصوصاً حركت جوهری جهان طبیعت است. موجودات جهان از همان اصلی كه پدید آمده اند به همان باز می گردند.

جزءها را رویها سوی كل است

بلبلان را عشق، با روی گل است

آنچه از دریا، به دریا می رود

از همانجا كامد آنجا می رود

از سر كه سیلهای تیز رو

وز تن ما جان عشق آمیز رو

كَما بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ [1].

وَ أَنَّ إِلی رَبِّكَ اَلْمُنْتَهی [2]

مجموعه آثار شهید مطهری . ج6، ص: 1079

[1] اعراف/29.

[2] نجم/42.