فعل و غایت نسبت به یكدیگر علیت متقابل دارند؛ یعنی هم فعل علت غایت است و هم غایت علت فعل، ولی این علیت متقابل از قبیل «دور» كه امری محال است نیست.

---

چنانكه قبلاً تحقیق شد معنای «علیت» صرفاً این نیست كه دو چیز دائماً متعاقب یا مقارن یكدیگر پیدا شوند. رابطه ی علیت یك رابطه ی واقعی است بین وجود علت و وجود معلول، به این معنی كه وجود معلول ناشی از وجود علت و متكی به علت است، و قدر متیقّن این است كه در مورد هر علت و معلولی این قضیه صادق است كه «اگر علت وجود نمی داشت معلول وجود پیدا نمی كرد» ولی هرگز صادق نیست كه «اگر معلول وجود پیدا نمی كرد علت وجود پیدا نمی كرد» ؛ یعنی معلول در وجود و واقعیت خود وابسته و نیازمند به علت است ولی علت در وجود و واقعیت خود مستقل و بی نیاز از معلول است.

حالا باید ببینیم كه علیت متقابل و نیازمندی متقابل كه بین فعل و غایت هست چگونه است؟ در اینكه «فعل، علت و شرط وجود غایت است» شك و تردیدی نیست زیرا مسلّما اگر فعل وجود پیدا نكند غایت وجود پیدا نمی كند، مثلاً اگر انسان غذا نخورد سیر نمی شود و اگر سنگی كه از بالا به پایین حركت می كند مسافت بین راه را طی نكند به مركز نمی رسد. پس علیت و دخالت فعل در وجود غایت به طور واضح محرز است و منكرین غایت نیز آن را قبول دارند. ولی علیت و دخالت غایت در وجود فعل به این نحو نیست كه وجود خارجی غایت كه مؤخر است از وجود فعل، علت وجود فعل باشد زیرا این محال و ممتنع است، بلكه به این نحو است كه وجود غایت در مرتبه ی وجود فاعل، علت وجود فعل است و به عبارت دیگر توجه فاعل به غایت، علت وجود فعل است و اگر این توجه و میل به غایت در فاعل نبود هرگز فعل وجود خارجی پیدا نمی كرد. مثلاً انسانی كه غذا می خورد برای آنكه سیر بشود اول به جانب «سیر شدن» متوجه می شود و به طرف سیر شدن حركت می كند و غذا خوردن از آن جهت وجود پیدا می كند كه وسیله ی سیر شدن و معبر سیر شدن است و به عبارت دیگر مسافتی