منطق تعقلی مدعی است كه احكامی كه ذهن در مورد قضایا صادر می كند بر دو قسم است: بدیهی و نظری. «بدیهی» یعنی قضایایی كه در آنها ذهن بدون استعانت به استدلال حكم جزمی می كند مثل حكم به «امتناع تناقض» و حكم به اینكه «كل از جزء بزرگتر است» و حكم به اینكه «اشغال دو جسم مكان واحد را ممتنع است» و حكم به اینكه «اشغال جسم واحد در آن واحد دو مكان را ممتنع است» و حكم به اینكه «مقادیر مساوی با مقدار واحد با یكدیگر مساویند» و حكم به اینكه «حادثه بدون علت و به عبارت دیگر صدفه و اتفاق محال است» . . . «بدیهی» نیز به نوبه ی خود بر دو قسم است: بدیهی اولی و بدیهی ثانوی. «بدیهی اولی» آن است كه نه تنها احتیاج به استدلال و جستجو كردن «حد اوسط» و تشكیل صغری و كبری ندارد احتیاج به هیچ واسطه ای حتی مشاهده و تجربه ندارد بلكه تنها عرضه شدن تصور موضوع و تصور محمول بر ذهن، كافی است كه ذهن حكم جزمی خود را صادر كند و به اصطلاح تنها تصور محمول و موضوع كافی است برای جزم ذهن به ثبوت محمول از برای موضوع،

---

مانند مثالهای فوق؛ ولی «بدیهی ثانوی» آن است كه تنها عرضه شدن تصور موضوع و محمول برای حكم كردن ذهن كافی نیست و هر چند احتیاجی به جستجوی حد اوسط و تشكیل قیاس نیست ولی مداخله ی احساس یا تجربه برای ادراك رابطه ی موضوع و محمول لازم است، مانند جمیع مسائل تجربی.

اما همان طوری كه محققین منطق تعقلی تصریح كرده اند در حقیقت «بدیهیات ثانویه» بدیهی نیستند و نظری هستند زیرا به عقیده ی تعقلیون تمام قضایای تجربی- به بیانی كه بعداً گفته خواهد شد- یك نوع اتكائی به بدیهیات اولیه دارند، پس بدیهی حقیقی منحصر است به بدیهی اولی و ما بعد از این هر وقت بدیهی یا اصول و مبادی عقلی بگوییم منظور همان «بدیهیات اولیه» است.

منطق تعقلی مدعی است كه ممكن است ذهن این بدیهیات را پایه و مبنا قرار دهد و از روی آنها قضایای مجهوله ی نظری را كسب كند و به اصطلاح به استنتاج ( deduction ) و استدلال عقلی بپردازد. در استدلال عقلی معمولاً ذهن از احكام كلی تر به احكام جزئی تر نائل می شود.

منطق تعقلی مدعی است كه نه تنها چنین احكام بدیهی اولی داریم و از روی آنها استنتاج و استدلال می كنیم و از كلی به جزئی پی می بریم بلكه در قضایای تجربی خود نیز كه با نظر سطحی، شخص می پندارد مشاهده و استقراء و آزمایش یگانه عامل به وجود آوردن آن قضایاست همین اصول و مبادی عقلی مداخله دارند و اگر مداخله ی آنها نباشد هیچ علم تجربی صورت قانون كلی پیدا نمی كند.

نظریه ی منطق تعقلی شامل سه قسمت اساسی زیر است:

الف. پاره ای از احكام ذهنی بدیهی اولی اند یعنی صرف عرضه شدن تصور موضوع و تصور محمول برای حكم ذهن در مورد آنها كافی است و ذهن آن احكام خود را مدیون هیچ تجربه و مقدمه و واسطه ای نیست (بدیهیات اولیه ی تصدیقیه) .

ب. ممكن است ذهن همان احكام بدیهی اولی را پایه و مبنا قرار دهد و با روش استنتاج و قیاس عقلی نتایج تازه به دست آورد و باز آن نتایج به دست آمده را پایه و مبنا برای نتایج جدید قرار دهد و به همین ترتیب. . .

---

ج. احكام تجربی هنگامی به صورت «قانون كلی علمی» در می آید كه یك نوع قیاس عقلی مركّب از «بدیهیات اولیه ی عقلیه» مداخله كند به این معنی كه در مورد تمام مسائل علمی تجربی همواره وجود یك قیاس عقلی، مفروض و مسلّم است و اگر آن قیاس را مفروض نگیریم مشاهدات و تجربیات ما نتیجه ی كلی و عمومی نمی تواند بدهد.