این سخن با فرضیه ی فیزیكی نیوتن كه می گوید: «هر جسمی همیشه بر حالت سكون یا حركت یكنواخت خود باقی می ماند مگر اینكه قوایی كه بر وی كارگر می افتد مجبورش سازند كه حالت سكون یا حركت خود را تغییر دهد» كه از روی آزمایشهای غیر قابل رد تهیه كرده، منافی است 1زیرا بدیهی است كه در حركت دائمی، محرك اوّلی از میان رفته، با اینهمه حركت باقی است.

(1). در پاسخ آخرین اشكالی كه گذشت سخن به اینجا رسید كه مواردی كه معمولاً به عنوان شاهد و مثال آورده می شود برای اینكه معلول بعد از علت و فعل بعد از فاعل باقی مانده است از قبیل پدر و فرزد، بنّا و ساختمان، ساعت ساز و ساعت، نظر مسامحی عرفی به جای نظر دقیق عقلی به كار رفته و به آنچه صرفاً از نظر عرف «علت و معلول» و «فاعل و فعل» شناخته می شود استناد شده. از نظر عرفی مسامحی البته ساختمان، كار بنّا و ساعت، كار كارخانه ی ساعت سازی و فرزند، كار پدر است ولی از نظر دقیق عقلی هیچیك از اینها كار هیچیك از امور نامبرده نیست زیرا مجموعه ی موادی كه وجود فرزند یا ساختمان یا ساعت را تشكیل داده است با خواص فیزیكی یا شیمیایی یا حیاتی كه در این مواد هست هیچكدام مخلوق و معلول پدر یا بنّا یا كارخانه ی ساعت سازی نیست. كار هر یك از عوامل نامبرده دخل و تصرفهایی است كه در مواد موجود این جهان به عمل می آورند و این دخل و تصرفها عبارت است از یك سلسله حركاتی كه با نظم معین از آنها سرمی زند و البته نتیجه ی این حركات با نظم معینی كه صورت می گیرد با در نظر گرفتن عوامل فیزیكی و شیمیایی و حیاتی كه در این دنیای عظیم موجود است پیدایش یك دستگاه ماشینی یا یك مركّب شیمیایی یا یك موجود ذی حیات است. پس امور نامبرده كه ما با نظر عرفی و مسامحی آنها را فاعل فرزند یا ساختمان یا ساعت می نامیم در حقیقت فاعل یك سلسله حركاتی هستند كه قائم به آنهاست و البته نسبت به این حركات كه فعل واقعی این فاعلها و

مجموعه آثار شهید مطهری . ج6، ص: 593