---

معلول واقعی این علتها هستند قاعده ی عقلی فلسفی ما یعنی اینكه «معلول حدوثا و بقائا نیازمند به علت است» جاری است زیرا محال است كه حركتی پیدا شود و فاعل مباشر آن حركت از بین برود و آن حركت بتواند به وجود خود ادامه دهد.

همینكه سخن به اینجا رسید اشكال تازه ای پیش می آید و آن همان آخرین اشكالی است كه در متن بیان شده. توضیح آن اینكه در علم الحركات و فیزیك جدید با شواهد و دلائل عملی و تجربی انكار ناپذیری ثابت شده كه ادامه ی حركت مستلزم بقای فاعل حركت نیست و رسما تأیید شده كه نظریه ی احتیاج حركت به محرك دائمی كه یك نظریه ی ارسطویی است- یعنی اولین بار توسط ارسطو ابراز شده- صد در صد مخالف تجربیات دقیقی است كه از سیصد سال پیش تاكنون به عمل آمده. پایه ی مكانیك و فیزیك جدید روی قانون جبر گالیله و نیوتن است كه درست نقطه ی مقابل نظریه ی ارسطویی است و بدیهی است كه هر جا حكم عقل بر خلاف مشاهدات تجربی در آید و علم بر خلاف فلسفه فتوا دهد باید فتوای عقل و فلسفه را به كناری گذاشت و از علم و تجربه پیروی نمود.

در كتاب خلاصه ی فلسفی نظریه ی اینشتاین ترجمه ی آقای احمد آرام می نویسد:

---

---

مطابق آنچه در بالا گذشت جسم در هر لحظه ای هر سرعت- یعنی هر درجه ای- از حركت را كه دارد (مثبت یا منفی) آن را مدیون قوه ی مؤثر خارجی نیست بلكه مدیون

---

خاصیت جبر خود به خودی آن است یعنی مدیون این خاصیت است كه جسم هر حالتی را كه پیدا كند در خود محفوظ نگاه می دارد تا وقتی كه علت خارجی پیدا شود و آن حالت را از جسم سلب كند. علیهذا اگر جسم دارای صفر درجه سرعت باشد یعنی ساكن باشد این حالت را روی خاصیت جبر حفظ می كند تا وقتی كه عاملی پیدا شود و به آن مثلاً یك درجه سرعت بدهد و اگر دارای یك درجه سرعت بود روی خاصیت جبر، آن را حفظ می كند تا وقتی كه عاملی پیدا شود و آن سرعت را كمتر یا زیادتر كند.

پس اثر تأثیر نیرو بر جسم همانا تغییر سرعت است نه خود سرعت؛ و در لحظه ی بعد از لحظه ی تغییر سرعت، آن سرعت احتیاج به عامل مؤثر خارجی ندارد مگر آنكه فرض كنیم لحظه به لحظه آن سرعت تغییر پذیرد و البته فقط در این صورت است كه ادامه ی مؤثر خارجی شرط است.

نتیجه ای كه از مجموع بیانات گذشته گرفته می شود این است كه در مسأله ی حركت، «علم» صریحا بر خلاف «فلسفه» رأی داده و قانون فیزیكی گالیله و نیوتن كه به «قانون جبر» موسوم است ناقض قاعده ی فلسفی «نیازمندی معلول به علت در بقا» است.

ولی حقیقت این است كه اگر صرفاً از دریچه ی چشم فیزیك نگاه كنیم صحت قانون جبر نیوتن ناقض قاعده ی فلسفی فوق الذكر و هیچ قاعده ی فلسفی دیگر نیست بلكه قرائن فلسفی آن را تأیید می كند. توهّم مناقضت از آنجا پیدا می شود كه احیانا در این مورد نیز مانند بسیاری از موارد دیگر استنباطات نظری غیر منطقی با نظریه ی فیزیكی فوق الذكر آمیخته می شود و در نتیجه این گونه توهّمات پیدا می شود. این نظریه آنگاه ناقض قاعده ی فلسفی «بقای علت با بقای معلول» خواهد بود كه ادامه ی حركت را بدون وجود محرك مباشر ثابت كند و حال آنكه اگر صرفاً از دریچه ی چشم فیزیك نگاه كنیم و استنباطات شخصی بی منطق خود را دخالت ندهیم خواهیم دید كه این قانون صرفاً در مقام بیان رابطه ی حالت جسم است با نیروی خارجی؛ یعنی این قانون رابطه ی سرعت را با نیروی خارجی كه بر جسم كارگر می افتد بیان می كند و می گوید كه تأثیر نیروی خارجی در تغییر سرعت جسم است نه در خود سرعت، ولی

---

این قانون از بیان علت مستقیم سرعت و به عبارت دیگر از بیان قوه ی مباشر حركت ساكت است و حتی این قانون نمی تواند بیان كند علت مستقیم و بلاواسطه ی تغییر سرعت چیست؟ و آیا علت مستقیم و بلا واسطه ی تغییر سرعت همان نیروی خارجی است یا آنكه تأثیر نیروی خارجی از لحاظ تغییر سرعت نیز به طور غیر مستقیم است؟ و به عبارت دیگر این قانون نه تنها علت ادامه ی حركت را بیان نمی كند، از بیان علت مستقیم و بلاواسطه ی حدوث حركت نیز ساكت است.

چیزی كه برای نگارنده بسیار شگفت آور است و هنوز نتوانسته است راه حلی برایش پیدا كند این است كه همچنانكه دیدیم در كتاب سابق الذكر رسماً چنین اظهار می دارد كه تا زمان گالیله طرز استنباط بشر طبق اصل ارسطویی این بود كه جسم متحرك موقعی به حال سكون در می آید كه قوه ای (نیروی خارجی) كه آن را در امتداد خود به حركت واداشته است نتواند دیگر تأثیر كند و آن را براند، و حال آنكه آنچه ما تاكنون از طرز تفكر فلاسفه در این مسأله سراغ داریم رابطه ی حركت جسم را با نیروی خارجی غیر از این نحو بیان می كنند. ابن سینا در مبحث «خلأ» می گوید:

معنای این جمله این است كه اگر جسمی در اثر نیروی خارجی وارد بر آن به حركت در آید بعد از آنكه علاقه ی جسم با نیروی خارجی از بین رفت آن جسم برای همیشه به حركت خود ادامه می دهد مگر آنكه عوائقی در كار باشد و مانع ادامه ی آن حركت بشود. چنانكه واضح است این مطلب عین قانون جبر نیوتن و گالیله است. به علاوه این قانون را علمای فیزیك به این صورت بیان می كنند كه «هیچ دلیلی نیست كه جسم حالتی را كه كسب كرده از دست بدهد» ولی فلاسفه احیاناً دلائلی نیز اقامه

---

كرده اند بر اینكه در فرض عدم عایق و مانع باید آن حالت محفوظ بماند.

آری، فلاسفه كه از دریچه ی دیگری نظر می كنند روی قرائن خاصی علت مباشر حركت جسم را نیروی خارجی نمی دانند بلكه محرك مباشر جسم را همواره طبع خود جسم یعنی قوه ای كه با خود جسم یك نوع اتحاد وجودی دارد می دانند خواه آنكه آن حركت، حركت طبیعی باشد یا حركت قسری. روی این نظریه فاعل مباشر حركت هر جسمی قوه ای متحد با خود جسم است نه قوه ی خارجی، و حتی حدوث حركت نیز اثر بلاواسطه ی نیروی خارجی نمی تواند بوده باشد. اثر مستقیم نیروی خارجی تنها اعداد آن قوه ی متحد با جسم است كه اصطلاحا «طبیعت» نامیده می شود و آن قوه ی مباشر حركت جسم، یعنی طبیعت جسم، حدوثاً و بقائاً همراه آن است یعنی علت حركت حدوثاً و بقائاً با حركت موجود است.

البته اثبات اینكه «فاعل مباشر حركت نمی شود خارج از جسم بوده باشد» و همچنین اثبات قوای متحد با اجسام كه فلاسفه آنها را به نام «طبایع» می خوانند خارج از حوزه ی فیزیك است و با اصول فیزیكی هم هیچ گونه مناقضتی ندارد و تنها با اصول فلسفی قابل نفی و اثبات است. ما در مقاله ی 10 به تحقیق این مطلب خواهیم پرداخت.

ما در اینجا نمی خواهیم ادعا كنیم كه نظریه ی راجع به رابطه ی جسم با نیروی خارجی، مطابق آنچه از ابن سینا نقل كردیم، و همچنین این نظریه كه «فاعل مباشر حركت نمی تواند نیروی خارجی بوده باشد» متفق علیه همه ی مدعیان فلسفه است، لكن این قدر می توانیم ادعا كنیم كه این دو نظریه در میان محققین فلاسفه سابقه ی روشن دارد.

اینجانب از نظریه ی شخص ارسطو در این باب فعلاً اطلاع درستی ندارد و فعلاً مجال نكرد كه مستقیماً به ترجمه های كتب ارسطو مراجعه كند ولی این قدر می داند كه فلاسفه ی اسلامی چنین نسبتی به ارسطو نداده اند كه جسم مادامی به حركت خود ادامه

---

می دهد كه نیروی خارجی مؤثر در آن باقی بماند، و البته بسیار مستبعد است كه ارسطو چنین نظریه ای داشته باشد. آیا ارسطو این قدر نمی دانست كه اگر سنگی با دست به هوا پرتاب شود، بعد از آنكه آن سنگ از دست جدا شد لااقل تا مدتی آن سنگ به حركت خود ادامه می دهد؟ ! اگر گفتار ارسطو را در كتاب مكانیك كه قبلاً از طریق كتاب خلاصه ی فلسفی نظریه ی اینشتاین نقل كردیم به این معنا حمل كنیم كه مقصود وی از قوه ای كه جسم را می راند قوه از نظر فلسفی یعنی همان طبیعت داخلی جسم است نه قوه از نظر فیزیك (نیرویی كه از خارج بر جسم كارگر می افتد) توجیه بعیدی نخواهد بود.

این اولاً، و ثانیاً فرضاً ما قانون جبر نیوتن را مخالف با قاعده ی فلسفی «بقای علت به همراه معلول» بشناسیم خود این قانون یك قانون مسلّم تجربی نیست زیرا همان طوری كه از گفتار كتاب خلاصه ی فلسفی روشن بود امكان ندارد كه این قانون مورد تجربه قرار گیرد. تجربه ی ما در مورد این قانون یك تجربه ی خیالی است نه یك تجربه ی واقعی. پس اساساً این نظریه را از نظر علمی یك «فرضیه» باید تلقی كرد نه یك قانون.

و ثالثاً اگر ادامه ی حركت مستلزم وجود محرك نباشد لازم می آید كه حركت حدوثاً نیز نیازمند به علت نباشد و به تعبیر دیگر لازم می آید كه تغییر سرعت نیز خود به خود حاصل شود و علاقه ای با نیروی خارجی نداشته باشد زیرا حركت دارای یك حالت اختصاصی معیّنی است كه به واسطه ی آن حالت اختصاصی لازمه ی عدم نیازمندی آن در بقا به علت این است كه ابتدا نیز نیازمند به علت نباشد. آن حالت اختصاصی این است كه حقیقت حركت، حدوث تدریجی است؛ به عبارت دیگر حركت حدوث مستمر است و ادامه ی حركت عین ادامه ی حدوث و استمرار حدوث است. حركت امری نیست كه در یك لحظه حادث شود و در لحظات بعد باقی بماند، بلكه هر جزء حركت كه در یك لحظه موجود می شود در لحظه ی دیگر معدوم می شود و در آن لحظه جزء دیگری از حركت حادث می شود و همین طور. . . بقای حركت عبارت است از استمرار اتصالی