---

مسأله ای كه قابل طرح است این است كه آیا حركت لا یتناهی وجود دارد یا ندارد؟ و هم اینكه آیا سلسله ی حوادث، متناهی می باشند یا لا یتناهی؟ و به عبارت دیگر آیا جهان آغاز و ابتدا و نقطه ی شروع دارد یا ندارد؟ همان طوری كه بحث صحیح درباره ی مكان این است كه آیا ابعاد عالم نهایت دارد یا ندارد؟ حكما درباره ی «مكان» مدعی تناهی و درباره ی «زمان» مدعی لا یتناهی می باشند؛ تفاوتی كه میان ایندو هست در این است كه مراتب ابعاد مكانی، متشابه و مراتب بعد زمانی غیر متشابه است. در بعد زمانی هر مرتبه ای نسبت به مرتبه ی بعدی قوّه است و نسبت به مرتبه ی قبلی فعلیت؛ و به همین جهت است كه در مراتب زمان، پیش و پس فرض می شود؛ و به همین سبب است كه این پرسش پیش می آید كه آیا زمان ابتدا و آغاز دارد یا ندارد؟ تقدم و تأخر در مكان، اعتباری و در زمان، حقیقی است.

البته چون هر حركتی منشأ یك زمان است و حركاتی كه ما می شناسیم همه ابتدا دارند پس زمانهایی كه ما می شناسیم همه ابتدا دارند، پس بحث در زمانی كه آغاز نداشته باشد بحث در این است كه آیا حركتی كه ابتدا نداشته باشد وجود دارد یا ندارد؟ به عقیده ی قدما حركت فلك چنین است. ولی قطع نظر از حركت فلك چه باید گفت؟ آیا یك حركت یكنواخت دائم وجود دارد یا ندارد؟ این مطلبی است كه در مقاله ی «قوّه و فعل» درباره ی آن بحث شده است.

---