از بیانی كه در رابطه ی فلسفه با علوم گذشت دستگیر می شود كه:

(1). علوم از راه اثبات وجود موضوع به طور كلی نیازمند به فلسفه می باشند.

(2). نظر فلسفه با نظرهای سایر علوم از راه اطلاق 1و تقیید، عموم و خصوص مختلف می باشد؛ به این معنی كه بحث مادی اثبات وجود مادی و نفی وجود مادی می كند نه مطلق وجود، زیرا كاوش هر علم در اطراف موضوع بحث خویش خواهد بود پس در صورتی كه موضوع وی مادی بوده باشد نفی و اثبات وی از ماده تجاوز ننموده و حق تعرض به غیر ماده نفیاً و اثباتاً نخواهد داشت به خلاف فلسفه كه نظر وی اطلاق داشته و به یك موجود مخصوصی مقصور نیست.

بنابر این ممكن است یكی از علوم چیزی را اثبات نماید و فلسفه به اثبات وی قناعت نورزد، یا به نفی نظری بدهد و فلسفه به نفی وی اعتنایی ننماید.

مثال 1: با آزمایشهای طبی، به دست آمده كه هنگام تفكر مثلاً كیفیت خاصی در ماده ی مغز حاصل می شود كه نام وی پیش دانشمند طبیعی «ادراك» است.

معنای سخن وی این است كه بحث و آزمایش در مورد ادراك، این پدیده ی مادی را می یابد؛ ولی آیا در مورد ادراك، موجود دیگری غیر مادی به همراه این پدیده ی مادی نیز هست یا نیست؟ آزمایش و بحث طبیعی ساكت است 1، اگر چنانچه موجود هم بوده باشد بحث طبیعی نمی تواند او را نشان بدهد، زیرا هر مقدمه نتیجه ای را می تواند بدهد كه از سنخ خودش باشد.

اساساً روی غرض فنی در «طبیعیّات» وجود و ماده به یك معنی است (ماده مساوی است با وجود) و نفی وجود مساوی با نفی ماده است.

ولی چون نظر فلسفه اوسع است به مجرد اینكه بحث طبیعی از چیزی نفی وجود كرد فلسفه به آن قناعت نكرده و به كاوش خود ادامه خواهد داد.

مثال 2: «ریاضی» می گوید دو طرف معادله ی جبری كه مشتمل به ارقام سلبی یا ایجابی می باشد ممكن است رقم ایجابی را از طرفی برداشته و تبدیل به رقم سلبی نموده و در طرف دیگر بگذاریم، و بالعكس؛ و این سخنی است برهانی و البته حق است.

و «فلسفه» این سخن را به معنای ثبوت نتایج مثبته می پذیرد نه به معنی تبدیل وجود به عدم یا به عكس آن. رویهمرفته مثل این علوم و فلسفه مثل یك خاركنی است كه تیشه ی خود را برداشته و برای كندن خار رهسپار كوه می شود، اگر كسی از كوه سرازیر شده به وی گوید: «مرو چیزی نیست» معنای سخن وی این است كه در كوه خاری نیست، زیرا در ظرف غرض خاركن «چیز» و «خار» یكی است (خار چیز) و البته معنای سخن وی این نیست كه كوه و سنگ و خاك و سبزه و هیچ موجودی نیست. و اگر این سخن به صیّادی كه سلاح به دست گرفته و متوجه كوه است گفته شود معنی «چیز» ، «شكار» خواهد بود زیرا پیش شكارچی «چیز» و «شكار» یكی است (چیز شكار) ، و همچنین. . .

ولی كسی كه هدف عمومی دارد، این سخن (چیزی نیست) برای وی معنی بسیار وسیعی می دهد به طوری كه ناچار است بگوید «دروغ است» .

از بیان گذشته نتیجه گرفته می شود كه:

با نظر مثبت یا منفی كه در علوم دیگر تهیه شده یك نظریه ی مثبت یا منفی فلسفی را نمی توان رد كرد.