نا گفته نماند كه اضافه كردن این جمله (تا اندازه ای كه در استطاعت بشر است) برای این نكته بود كه انسان هر چند می تواند با درست راه بردن فكر به كشف حقایق نائل شود اما از طرف دیگر حقایق جهان بی پایان است و استعداد بشر محدود، پس بشر فقط به كشف پاره ای از حقایق جهان می تواند نائل شود و اما «علم كل» نصیب

مجموعه آثار شهید مطهری . ج6، ص: 180

كسی نخواهد شد.

قدما روی مسلك جزمی خود كه حقیقت ادراك را ظهور و پیدایش جهان خارج در ذهن ادراك كننده می دانستند «فلسفه» را از لحاظ غایتی كه از آن عاید فیلسوف می شود اینطور تعریف می كردند:

«فلسفه عبارت است از اینكه انسان جهانی بشود علمی و عقلانی مشابه با جهان عینی خارجی. » [2]

هر آنكو ز دانش برد توشه ای

جهانی است بنشسته در گوشه ای

پس از انقراض مكتب شكاكان كه تا سه چهار قرن بعد از میلاد ادامه داشت تمام فلاسفه، چه در اروپا و چه در میان مسلمین، بر اساس مسلك جزم و یقین قضاوت می كردند و هیچكس در قدر و ارزش ادراكات تردید نمی كرد تا آنكه از قرن شانزدهم به بعد حوادثی در اروپا پدید آمد و تحولاتی در جهان دانش رخ داد كه مسأله ی «ارزش معلومات» دوباره مورد توجه قرار گرفت.

در تحول جدید اروپا در فلكیّات و قسمتهای مختلف طبیعیّات، مطالبی كه هزارها سال مورد قبول و تسلّم قاطبه ی دانشمندان جهان بود و خلاف آنها در ذهن احدی خطور نمی كرد یكباره بطلانشان مسلّم گشت و این امر سبب شد كه علوم ارزش و اعتبار سابق خود را از دست دادند و گوشه ای از عجز بشر برای رسیدن به واقع آشكار شد.

تقریباً همان وضعی كه در یونان باستان در قرن پنجم قبل از میلاد موجب شد كه عده ای از دانشمندان آن سرزمین از علم به كلی سلب اعتماد كنند و راه سفسطه را پیش بگیرند در قرون جدیده در اروپا تجدید شد و چنانكه می دانیم ایده آلیستهایی مانند بركلی و شوپنهاور در اروپا پیدا شدند كه آرائشان نظیر آراء پروتاگوراس [3]و گرگیاس از سوفسطائیان یونان قدیم است و مسلكها و طریقه هایی در باب ارزش معلومات پدید آمد كه نتیجتاً منتهی به مسلك شكاكان پیرهونی می شود مانند مسلك

مجموعه آثار شهید مطهری . ج6، ص: 181

نسبیون جدید كه قبلاً شرح داده شد و مسلك كریتی سیسم و عقیده ی ماتریالیسم دیالكتیك در باب ارزش معلومات كه قبلاً اشاره شد و بعدا توضیح داده می شود.

همین امر موجب شد كه در قرون اخیره فلسفه ی اروپا بر محور مسائل مربوط به علم دور بزند و دانشمندان تحقیقات مختلفی در این باب بنمایند و می توان گفت در دوره ی جدید اعتقاد ارزش مطلق معلومات به نحوی كه در قدیم معمول بود به كلی منسوخ شده است.

اینك مختصری از عقاید دانشمندان جدید.

[1] هو العلم باحوال اعیان الموجودات علی ما هی علیه فی نفس الامر بقدر الطاقة البشریة.

[2] صیرورة الانسان عالماً عقلیاً مضاهیاً للعالم العینی.

[3] . Protagoras .