دكارت (1596- 1650م) و پیروانش- كه آنها را «كارتزین» [1]می گویند- به پیروی از ارسطو مكتب جزم را اختیار كردند ولی با این تفاوت كه ارسطو و پیروانش محسوسات و معقولات هر دو را معتبر و محصّل یقین می دانستند و در منطق ارسطو در باب «برهان» استعمال معقولات و محسوسات هر دو جایز شمرده شده است ولی دكارت تنها معقولات را محصّل یقین می داند اما محسوسات و تجربیات را تنها دارای ارزش عملی می داند.

دكارت بر خلاف ارسطو، در منطقی كه خودش در مقابل منطق ارسطو وضع كرده، تنها به معقولات اعتماد می كند و از تجربیات نامی نمی برد.

دكارت با آنكه به تجربه ی حسی اهمیت داد و خود تا اندازه ای اهل تجربه بود آن را فقط وسیله ی ارتباط انسان با خارج برای استفاده در زندگی مفید می دانسته نه برای كشف حقیقت. به نقل مرحوم فروغی می گوید:

ایضا می گوید:

دكارت از احوال جسم فقط شكل و بعد و حركت را كه به عقیده ی او اینها معقول و فطری هستند و از راه حس به دست نیامده اند «حقیقی» می داند اما سایر حالات جسم را كه «خواص ثانویه» می نامد یك سلسله صور ذهنی می داند كه در نتیجه ی یك سلسله حركات مادی خارجی و ارتباط انسان با خارج و ذهن پدید می آیند، مانند رنگ و طعم و بو و غیره. وی گفته است:

مرحوم فروغی می گوید:

و نیز می گوید:

دكارت می گوید:

درباره ی فطریات می گوید:

ایضا درباره ی فطریات می گوید:

دكارت در فلسفه ی خود در الهیات و طبیعیات، تنها فطریات و معقولات صرفه را پایه قرار می دهد و مطابق روش منطقی مخصوص به خود سلوك كرده، آراء و نظریات خاصی در باب نفس و جسم و خدا و اثبات لایتناهی بودن جهان و غیر اینها اظهار می دارد.

جماعت دیگری از فلاسفه مانند لایب نیتس و مالبرانش [2]و اسپینوزا [3]كه بعد از دكارت آمده اند اجمالاً عقیده ی وی را در باب محسوسات و اینكه محسوسات حقایق نیستند و همچنین عقیده ی وی را در باب معقولات و فطریات و یقینی بودن آنها با اختلاف جزئی پذیرفته اند. این جماعت را از آن جهت كه به معقولات غیر مستند به حس قائل هستند «عقلیون» می خوانند.

خلاصه ی عقیده ی این دانشمندان این است كه معقولات ارزش یقینی و معرفتی دارند و اما محسوسات تنها دارای ارزش عملی می باشند.

---