ایراد دیگری كه به غایت دار بودن طبیعت گرفته اند و ایراد سستی است این است كه گفته اند: اگر بنا شود كه فعل غایت داشته باشد، آن غایت نیز ناچار اثر یك فاعل است و بلافاعل نیست، بنابراین ما نقل كلام می كنیم به خود او، او هم فعلی است پس باید غایت داشته باشد. اگر بنا بشود هر غایتی غایت داشته باشد این به جایی منتهی نمی شود، لازم می شود كه اساساً غایتی در كار نباشد چون اگر غایتی غایت داشته باشد و آن غایت هم غایت دیگری داشته باشد پس هیچكدام از آنها اصالت ندارد، وقتی هیچكدام اصالت ندارد پس هیچكدام غایت ندارد؛ یعنی اگر فاعلی الف را به خاطر ب بخواهد و ب را به خاطر ج و ج را به خاطر د. . . یعنی هیچكدام را به خاطر خودش نخواهد و همه را به خاطر شئ دیگر بخواهد و بعد هم به هیچ جایی منتهی نشود، لازم می آید كه اصلاً غایتی در كار نباشد و تسلسل است و محال.

جواب این اشكال خیلی واضح است. كسی نگفته است كه هر مطلوبی برای مطلوب دیگری است. صحبت در این است كه فعلی را كه طبیعت انجام می دهد برای یك مطلوبی انجام می دهد؛ آن مطلوب ممكن است «لذاته» باشد و ممكن است «لغیره» باشد و هر مطلوب لغیره منتهی می شود به مطلوب لذاته. مثلاً كسی كه بیمار است و دوا استعمال می كند، اگر از او بپرسند چرا دوا می خوری؟ می گوید برای اینكه صحّت خود را بازیابم. حالا اگر باز بپرسند برای چه صحت خود را بازیابی؟ می گوید اینكه دیگر سؤال ندارد، صحت بالذات مطلوب انسان است؛ یا اگر جلوتر هم برود می گوید برای اینكه بر اثر بیماری رنج می برم و در اثر صحت آسایش می یابم. اگر بپرسند چرا می خواهی از رنج آسوده شوی و چرا می خواهی از زندگی لذت ببری؟ خواهد گفت این دیگر چرا ندارد، این مطلوب بالذات انسان است و چیزی نیست كه انسان آن را برای چیز دیگری بخواهد یا ضرورتی داشته باشد كه انسان آن را برای چیز دیگری بخواهد.

این حرفی است كه در جاهای دیگر هم هست. طبیعت همیشه حركت می كند به سوی غایتی، وقتی به غایت خود رسید به كمال خود رسیده است، وقتی به كمال خود

مجموعه آثار شهید مطهری . ج7، ص: 454

رسید دیگر ضرورتی ندارد كه برای كمال هم كمال دیگری باشد. اگر كمال واقعی و كمال اوّلی او باشد (نه كمال اوّلی در باب حركت، بلكه كمال اوّلی در مقابل كمال ثانی كه اعراض را می گویند كمال ثانی) ، اگر یك شئ كمال اوّلی یك شئ دیگر باشد او می شود مطلوب بالذات آن شئ، بنابراین ضرورتی ندارد كه برای او هم غایت دیگری باشد.