به هر حال هر دو دسته دچار اشکال ربط حادث به قدیم هستند. متکلمین که کل عالم را حادث می دانند و حکما که صور و اعراض را حادث می دانند، ربط حادث به قدیم را چگونه حل می کنند؟ متکلمین می خواهند به شکلی جواب بدهند؛ می گویند که این حرف در فاعل بالجبر درست است نه در فاعل مختار که فعل او از اراده است.

حکما می گویند که ما نقل کلام به آن اراده می کنیم. آیا آن اراده حادث است یا قدیم؟ بعضی طور دیگری تعبیر کرده اند، گفته اند اراده قدیم است و مراد حادث است.

مثلا اراده می کنیم که امری را یک سال بعد تحقق دهیم. این هم حرف بی اساسی است. در هیچ موردی امکان ندارد که بدون اینکه تغییری در ناحیه فاعل یا قابل یا شرایط دیگر حاصل شود، در معلول تغییری صورت گیرد.

بعضی می گویند شاید مصلحتی بوده است که این مصلحت همان توقیت زمانی را توجیه می کند.

جوابش این است که مصلحت در داخل عالم معنی دارد نه در خارج عالم. مثلا اگر یک هدفی داشته باشیم و راههای مختلفی پیش روی ما باشد، انتخاب راهی که ما را بهتر به هدف می رساند مصلحت است. اما برای خلق عالم که هنوز چیزی وجود ندارد، حتی زمان هم وجود ندارد که بگوییم عالم در این زمان خلق شود یا در آن زمان.

پس با توجه به این که واجب الوجود واجب من جمیع الجهات است، و با توجه به این که با فرض عدم عالم، زمانی هم وجود ندارد و مصلحت معنی ندارد، بیان متکلمین مردود است.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج8، ص: 391

حکما اشکال را با حرکت حل می کنند؛ می گویند علت فاعلی و علت قابلی هر دو وجود دارد و چون وضع و محاذات در عالم اجسام اهمیت دارد [حرکت، وضع و محاذات را تغییر می دهد و اعراض و صور گوناگون پدید می آید. ]