اولاً، آن شباهت تامّی که میان افعال و مصنوعات انسانها هست، آنچنان شباهتی
میان معلولات طبیعت نیست؛ یعنی آن کمال مشابهتی که میان مصنوعات انسان،
مثلاً میان این ساختمان و یک ساختمان دیگری که در جاده ی قم- تهران می بینیم، آن
کمال مشابهت را میان معلولات این جهان نمی بینیم. میان معلولات باید چنان کمال
مجموعه آثار شهید مطهری . ج8، ص: 458
مشابهتی وجود داشته باشد که وقتی این معلول را می بینیم بتوانیم بگوییم عینا شبیه
آن معلول است، تا از آن، کشف علتی شبیه علت آنها بکنیم. این کمال شباهت وجود
ندارد.
خود هیوم این مطلب را شاید به این واضحی هم بیان نکرده است. یادم هست در
آن دوره ای که در مدرسه مروی منظومه می گفتم، اوایلی که آمده بودیم که قریب
بیست سال پیش می شود، وقتی رسیدیم به همین بحث که مرحوم شاهچراغی و
آقای شریعتمداری و اینها بودند، در همان جا من خودم دلیل نظم را از این جهت
مورد خدشه قرار دادم، یعنی این جهتش را. گفتم همان مثالی که خودشان می زنند
دلیل بر ضعف این برهان ممکن است باشد. چون مثالی که اغلب متکلمین می گویند
این است که اگر ما در بیابانی حرکت کنیم و به قصری برخورد کنیم، به یک
ساختمانی، به یک باغی با درختکاری و گلکاری، با ساختمانهایی خیلی مجهز و
آماده که همه ی لوازم و تجهیزات در آن باشد، با اینکه هیچ اطلاعی نداریم، شک
نمی کنیم که سازنده ی آن صنعتگری عالم و مدرک و شاعر یعنی یک انسان بوده است.
در آنجا ما خدشه می کردیم که ممکن است یک نفر ملحد همین را دلیلی علیه شما
بگیرد و بگوید چطور شما میان آن بیابان و ساختمان فرق می گذارید؟ بیابان هم که
به قول شما صنع خدای علیم و حکیم است. مگر کوهها، دریاها و خود آن بیابان
صنع خدای علیم و حکیم نیست؟ پس چطور به اینجا که می رسید فرق می گذارید و
می گویید این ساختمان خود به خود به وجود نیامده؟ معنای این فرق گذاشتن این
است که غیر از این، خود به وجود آمده و این ساختمان است که صنع یک انسان
است.
پس اولاً، ممکن است کسی از این راه خدشه کند که این دلیل مبنی بر تشبیه میان
صنع خدا و صنع انسان است، تشبیه میان طبیعت و صنع انسان است، و می خواهید
از معلولات مشابه علت مشابه کشف کنید. یک خدشه اش این است که آن کمال
مشابهت میان طبیعت و فعل انسان نیست، زیرا وقتی که انسان فعل انسان را در
جایی می بیند با طبیعت فرق می گذارد و فوراً می گوید که این کار انسان است. از چه
جهت می گوید کار انسان است؟ برای اینکه یک سلسله نظمهای خاص می بیند که
می گوید جز از انسان ساخته نیست. اگر کمال شباهت بود، باید هیچ جا میان فعل
انسان و فعل طبیعی فرق نگذارد و حال آنکه این جور نیست.