تقریباً می شود گفت که لفظ «عنایت» با لفظ «حکمت» یکی است. ولی حکما
بیشتر کلمه ی «عنایت» را به کار می برند، گاهی نیز هر دو را با یکدیگر، مثل آن شعر
معروف مرحوم حاجی سبزواری که در باب «قسر» می گوید:
و القسر لا یکون دائماً کما
لم یک بالاکثر فلینحسما
إذ مقتضی الحکمة و العنایة
إیصال کل ممکن لغایة
پس ما می توانیم عنایت را به همان حکمت یا حکمت بالغه تعریف کنیم. ولی
این باز تبدیل لفظی به لفظ دیگر است و لفظ مفردی به لفظ مفرد دیگر. خود
«حکمت» بالغه را هم باید بیشتر شکافت و تعریف کرد.
شیخ در «عنایت» سه مفهوم توأم با یکدیگر را می گنجاند. صدرالمتألهین هم در
اسفار تقریباً همین تعریف شیخ را قبول کرده است
[1]. این سه مفهوم عبارتند از:
مجموعه آثار شهید مطهری . ج8، ص: 394
1. علم به نظام خیر.
2. علت بودن ذات واجب الوجود لذاته از برای همه ی موجودات.
3. رضای حق تعالی به نظام خیر.
پس در واقع این جور می شود: کون الواجب عالماً بنظام الخیر و علة لنظام الخیر و
راضیاً بنظام الخیر؛ ما به این می گوییم «عنایت» . از آن جهت که مفهوم علم در آن
هست عنایت را از باب علم و از مراتب علم می نامند. مرحوم حاجی در شعر خود
که می گوید:
إذ یکشف الأشیاءُ مرّاتٍ له
فذا مراتبٍ یبانُ علمه
عنایةٌ و قلمٌ لوحٌ قضا
و قدرٌ سجلّ کونٍ یُرتضی
[2]
اولین مرتبه ی علم الهی را «عنایت» می نامند، یعنی آن علمی که مبدأ از برای همه ی
موجودات است، علمی که مقدم ترین علمهاست، علمی که مناط صدور موجودات و
مبدأ صدور موجودات است.
پس در تعریف شیخ، عنایت عبارت است از: کون الواجب عالماً بنظام الخیر
لذاته و علةً لنظام الخیر لذاته و راضیاً بنظام الخیر.
در اینجا قهراً بحث «شر» به این صورت مطرح می شود که هر چیزی که وجود
پیدا می کند باید تحت عنایت حق تعالی باشد، یعنی مشمول علم عنایی باشد. علم
عنایی هم که علم به نظام خیر است. پس شر چگونه وجود پیدا می کند؟ حق تعالی
راضی به نظام خیر است، آیا شر هم مرضیّ حق تعالی هست یا نیست؟
این راجع به کلمه ی «عنایت» که شیخ در اینجا بیش از این درباره ی آن بحث نکرده
است.
[1] . سؤال: در کدامیک از مباحث اسفار؟
استاد: در «الهیات» اسفار و تحت همین عنوان عنایت و کیفیت دخول شر، در مباحث خیر و شر در «الهیات بالمعنی الاخص» . در کتاب من جلد سوم می شود، ولی چون چاپ جدید را ندارم نمی دانم، شاید جلد هفتم باشد. [همان طور که استاد فرموده اند؛ این بحث در جلد هفتم اسفار، الموقف الثامن، آمده است. ]
[2] . شرح منظومه سبزواری، المقصد الثالث، الفریدة الثانیة، غرر فی مراتب علمه.