چنانکه شیخ بیان کرده است تناهی یا عدم تناهی علت غائی از تعریف آن
آشکار می گردد. یا ما قائل به علت غائی هستیم یا نیستیم. اگر قائل به علت غائی
نیستیم [دیگر تناهی یا عدم تناهی آن مطرح نمی شود] و اگر قائل به علت غائی
هستیم، از خود تعریف آن برمی آید که فرض عدم تناهی برای آن نمی توان کرد؛
یعنی در چنین فرضی خلف لازم می آید. می خواهیم بگوییم که متناهی بودن علل
غائیه از متناهی بودن علل فاعلیه واضحتر و روشنتر است. به قول امروزیها خود
لایتناهی بودن مستلزم تناقض است، چرا؟ برای اینکه در تعریف «علت غایی»
می گوییم: علت غایی آن است که فعل برای او ایجاد شده است، این شئ برای او
ایجاد شده است، به تعبیر دیگر «ما لاجله الشی ء» . در این صورت سؤال می کنیم: آیا
خود آن غایت برای فاعل خیر است؟ خود آن مطلوب فاعل است؟ آیا فاعل این «ما
لاجله» را برای خودش می خواهد یا برای خودش نمی خواهد؟ فرض کنیم اسم
فاعل «الف» باشد و اسم فعل «ب» . «الف» که «ب» را ایجاد می کند یا برای غایتی
است و یا برای غایتی نیست. اگر بگوییم برای غایتی نیست، نتیجه این می شود که
اصلاً علت غایی وجود ندارد که بحث در تناهی یا عدم تناهی آن بکنیم. اگر برای
غایتی باشد، جای بحث هست که آیا این علت متناهی است یا نه؟ وقتی علت غایی
را پذیرفتیم و قبول کردیم که این «الف» فعل «ب» را برای غایتی انجام می دهد،
می پرسیم: آیا این غایت مطلوب بالذات این فاعل است یا مطلوب بالغیر این فاعل؟
آیا فاعل آن مطلوب و غایت را به خاطر خود آن غایت می خواهد یا به خاطر چیز
دیگر؟ اگر آن غایت را به خاطر خودش بخواهد اصطلاحاً اسمش را «خیر»
می گذارند، زیرا خیر در اصطلاح این فلاسفه به معنی «ما یُؤْثَر» است، آن چیزی که
انتخاب می شود و فاعل او را اساساً به خاطر خودش می خواهد. اگر چنین شد، این
علت غائی علت نهایی نیز هست. ولی اگر «الف» که فاعل است «ب» را برای «ج»
مجموعه آثار شهید مطهری . ج8، ص: 106
ایجاد می کند، «ج» خودش مُؤْثَر و مطلوب بالذات نیست بلکه «ج» برای «الف»
وسیله است برای چیز دیگر، در این صورت بر حسب اصطلاح به «ج» خیر
نمی گویند. هرچیزی که خودش مُؤْثَر نبود و وسیله بود برای چیز دیگر آن را
اصطلاحاً «نافع» می گویند نه «خیر» . قبلاً هم ما اصطلاح خیر و نافع را داشتیم که
توضیح داده شد. حال نقل کلام می کنیم به آن چیزی که «ج» به خاطر اوست. اگر آن
چیز خودش خیر و مُؤْثَر است و مطلوب بالذات اوست پس غایت به آنجا منتهی
می شود. اگر چنین نباشد آن نیز مطلوب بالذات و خیر نیست و برای چیز دیگری
است. اگر بخواهید بگویید که غایات بعدی هم هر کدام برای چیز دیگری هستند و
سلسله ی غایات به جایی منتهی نمی شود، بنابراین سلسله غایات به شیئی که خودش
مُؤْثَر باشد منتهی نمی شود، پس اصلاً به غایتی منتهی نمی شود، و این معنایش این
است که ما علت غائی نداریم، نه اینکه علل غائی غیرمتناهی است. در مورد علت
فاعلی خلف لازم نمی آید، زیرا اگر بگوییم علل فاعلی غیرمتناهی هستند، لازمه ی
غیرمتناهی بودنشان این نیست که فاعل ما فاعل نباشد. فاعلِ اول خودش فاعل
است، و همین فاعل هم خودش فاعل دارد، و آن هم فاعل دارد، به همین ترتیب؛ اما
این فاعلها منتهی به حدی نمی شوند. پس در آنجا اگرچه ممکن است هر فاعلی
فاعل داشته باشد ولی باز هم خودش فاعل است. اما در باب غایات این امر معنی
ندارد. نمی شود که غایت خودش غایت باشد و غایت غایت هم غایت باشد و
غایت آن هم غایت باشد، زیرا غایت یعنی نهایت، یعنی «ما ینتهی ِِ الیه طلب» ، یعنی
آن که طالب او را می خواهد و به او می رسد، آن که این فعل برای اوست. پس عدم
تناهی [غایت ] مساوی است با غایت نداشتن. این یک امر واضحی است.