این فصل بر خلاف فصل گذشته چندان مفید نیست و لذا در كتابهای متأخرین
هم زیاد مطرح نشده است چون مبانی و اساس مباحث، زیاد فرق كرده است.
اصل بحث از این قرار است كه آیا علّت و معلول از نظر شدت و ضعف و تساوی
چگونه اند؟ آیا همیشه علّت اشدّ است یا مانعی ندارد كه علّت با معلول مساوی و یا
حتّی انقص از معلول باشد؟
گویند علّت و معلول دو قسم است: یك وقت علّت و معلول متّحد در نوعند، و یك
وقت علّت و معلول مختلف در نوعند. مثال قسم اوّل اینكه مثلاً بگوییم انسانی، علّت
برای انسانی دیگر است. مثال قسم دوم اینكه مثلاً نفس انسان مبدأ یك حركت می شود
(جوهری مبدأ یك عرض می شود) كه نه تنها از لحاظ نوعیّت مختلفند بلكه از نظر
مقولات هم متفاوتند.
شیخ گویی احساس می كرده است كه مسائل این فصل بیشتر با «طبیعیّات»
ارتباط دارد و لذا عقل نمی تواند در این مسائل حاكم مستقل باشد و لذا اغلب، مطالب
را با تردید ذكر كرده است.
[اكنون لازم است كه چندین مسأله را به عنوان مقدّمه ی بحث ذكر كنیم ] :
مجموعه آثار شهید مطهری . ج7، ص: 343