البته این هم معلوم است كه وقتی می گوییم حجمش زیاد بشود، مقصود این نیست كه این را به صورتی دربیاوریم كه خلل و فرجش زیاد بشود، چون خلل و فرج اگر زیاد بشود در مجموعه بر حجم افزوده نشده است. پس مقصود این است كه بدون اینكه خلل و فرجی در كار باشد، بر حجمش افزوده بشود، و بدون اینكه خلل و فرجی داشته باشد و بعد بخواهد پر بشود، از حجمش كاسته بشود. و لهذا اینها دو نوع تخلخل و تكاثف قائلند: تخلخل و تكاثف حقیقی، كه همین بود كه الآن گفتیم، و دیگر تخلخل و تكاثف مجازی.

فرض كنید یك گیاه در اثر تغذّی رشد می كند و بر حجمش افزوده می شود، ولی این در اثر تغذی است، یعنی ماده ای از خارج وارد می شود و بر حجمش افزوده می شود. اما صحبت این است كه اگر هیچ ماده ای از خارج وارد نشود آیا چنین چیزی هست یا نه؟ خودش مسأله ی خیلی جالبی است. مثلاً فرض كنیم اگر جسمی به اندازه ی این كتاب را تو پر بدانیم یعنی خلل و فرجی نداشته باشد، آیا امكان این هست كه بر ابعادش افزوده بشود بدون اینكه ماده ای از خارج در آن ریخته بشود؟ یا از ابعادش كاسته بشود و كوچك تر بشود بدون اینكه چیزی از آن كسر شود؟ فرض كنیم ابعاد عالم، هر چه می خواهد باشد، از این كه هست بزرگ تر بشود، یا از اینكه هست كوچك تر بشود.

اینها معتقد هستند كه تخلخل و تكاثف، ممكن است. برهان بر ممكن بودنش اقامه می كنند نه بر وقوعش. وقوعش مطلب دیگری است.