البته این مقضی به قضای الهی بودن، به این معنا نیست که این اشیاء مستقیماً
مقضی هستند، همان طور که در باب خیرات هم به همین صورت است. در باب قضا
و قدر و در باب انسان و سرنوشت، ما این را توضیح داده ایم که اینها در باب این
قضایا مقصودشان همین است؛ یعنی نظام عالم نظام اسباب و مسبّبات است، نظام
علت و معلول است، به این معنا که از ذات واجب الوجود صادر اول صادر می شود، و
به وسیله ی او صادر دوم و به وسیله ی او صادر سوم، و همین طور هر علتی معلول خود
را به دنبال دارد. این سلسله ی علل و معلولات ادامه دارد تا می رسد به انسان و اراده ی
انسان. انسان و اراده و اختیار انسان در همین نظام علت و معلول است. این که خود
انسان علت باشد برای ایمان خود، یا خودش علت باشد برای کفر خود، این با
قضای الهی منافات ندارد، چون قضای الهی به نظام تعلق گرفته، نه اینکه مستقیماً و
با ملغی کردن همه ی علتها به ایمان این شخص یا کفر آن شخص تعلق گرفته باشد،
همان طور که مستقیماً به سفیدی این یا به سیاهی آن تعلق نمی گیرد. اراده به نظام
تعلق می گیرد، اراده به کل تعلق می گیرد. به یک تعبیر دیگر
[1]:
[1] که این تعبیر را در این چاپ جدید عدل الهی آورده ایم. البته تعبیرش جدید است، نه اینکه مطلبش جدید باشد.