همیشه نظام موجودات دلیل گرفته شده است بر وجود صانع حکیم. رایج ترین و عمومی ترین ادلّه، اگر نگوییم محکمترین ادلّه، که برای اثبات وجود خدا آورده می شود دلیل نظم است. می گویند که نظم در موجودات دلالت می کند بر حکمت صانع، بر عنایت صانع.

هیوم آمده و یک کار به اصطلاح خیلی پر سروصدایی انجام داده است. او مطالبی تألیف کرد بر رد این برهان و گفت که این برهان به هیچ شکلی بر صانع حکیم دلالت نمی کند. با اینکه خود هیوم یک آدم ماتریالیست و مادی نبود و از نظر کلیسایی شخصی با ایمان محسوب می شد نه ملحد و ماتریالیست، ولی این فکر و روش برای خود کلیسا و بعد هم برای دیگران پیدا شد که حساب علم و فلسفه از حساب دین و مذهب و ایمان جداست. ما به خدا ایمان داریم و دل ما به خدا ایمان دارد، اما اگر کسی بخواهد از طریق علمی و فکری و فلسفی خدا را اثبات کند، به هیچ وجه مسأله قابل اثبات نیست.

هیوم به صورتی خیلی قوی آمد و برهان نظم را رد کرد؛ گفت که این نظام موجودات به هیچ وجه دلالت بر وجود صانع حکیم نمی کند، بر خلاف آنچه که این همه افراد دیگر آمده اند و گفته اند که دلالت می کند. حالا نمی دانم که در این مورد کتابی نوشته است یا نه، اگر هم نوشته باشد به فارسی ترجمه نشده است. یک کتابی از او ترجمه شده به نام «تاریخ طبیعی دین» که آقای دکتر عنایت ترجمه کرده است، که در باره ی تاریخ ادیان است. نمی دانم آیا در قسمتهای آخر آن کتاب به این بحث رسیده و آن را مطرح کرده است یا نه. ولی امروز هر کتابی که فرنگیها در باب فلسفه ی دین می نویسند، اولین مسأله ای که مطرح می کنند همین حرف هیوم است که آمده بر برهان نظم خدشه کرده و گفته است که این برهان به هیچ وجه بر خدا دلالت ندارد [1].

مجموعه آثار شهید مطهری . ج8، ص: 397

او آمد این مسأله ی حکمت و عنایت را رد کرد. قهراً حرف او دو بخش دارد: یک بخش آن مربوط به همین مسأله ی شرور است. او مطرح کرد که اگر صانع ناظم حکیمی در عالم می بود این همه شرور در عالم وجود نمی داشت.

یک قسمت دیگرش هم این بود که او کوشش کرد جنبه های مثبت برهان نظم را بگیرد و آن جنبه های مثبت را از دلیل بودن بیندازد، برای اینکه اگر این جهت را بحث نمی کرد و از اعتبار نمی انداخت، ممکن بود که بگویند حالا اینجا در مسأله ی شرور یک معمایی است و نمی دانیم رازش چیست؛ یعنی ما از یک طرف در کار عالم آثار نظم را در کمال دقت می بینیم به طوری که نمی توانیم جز این توجیه کنیم که صانع عالَم حکیم است، و از طرف دیگر بعضی از چیزها هم دیده می شود که بر خلاف حکمت است و جوابی ندارد و غیر قابل حل است. ممکن است کسی آثار نظم را بیشتر قبول کند و در مورد امور خلاف حکمت بگوید که ما نمی دانیم راز آن چیست و نمی توانیم آن را حل کنیم.

هیوم می خواهد برعکس روش الهیون عمل کند. الهیون دلیل بودن برهان نظم را قبول کرده اند و مسأله ی شرور را به عنوان یک مشکل مطرح کرده و به حل آن پرداختند، در حالی که او مسأله ی شرور را قبول می کند و در صدد رد جنبه های مثبت برهان نظم برمی آید. من که بیشتر دلم می خواست بحث خیر و شر را عنوان کنیم برای این بود که با توجه به حرفهای اینها، که در کتابهای ما به تفصیل نیامده است، قضایا را بیان کنیم و آنها را حل کنیم. به همین جهت اگرچه مطلب کتاب دو سه ورق بیشتر نیست، اما اگر برسیم کمی مفصلتر بحث کنیم بهتر است.

[1] . سؤال: این نظر او در تاریخ فلسفه نیست؟ استاد: چرا، اجمالاً در تاریخ فلسفه هست نه به تفصیل. در شرح حالش می نویسند که او کتابی نوشت و به خاطر همین کتاب مورد حمله واقع شد و جرأت هم نکرد که در زمان حیات خودش چاپ کند و از چاپ آن منصرف شد. اما در نزدیکیهای مرگ وصیت کرد که بعد از مرگم آن را چاپ کنید. بعد از مرگش کتاب را چاپ کردند. متن اصلی این کتاب به انگلیسی موجود است و نویسندگان در کتابهای خود خیلی از آن نقل کرده اند. البته من فتوکپی یک کتابی را که قسمتی از آن راجع به فلسفه ی دین بود دارم که همین نظریات هیوم در آنجا به طور مشروح منعکس شده. این کتاب هنوز چاپ نشده و بعد هم نمی دانم چاپ بشود یا نشود. ولی درتاریخ فلسفه ها هرجا که شرح حال هیوم باشد این نظر او هم هست.