کلمه ی «حکیم» گاهی در باب حکمت نظری که اصطلاح فلاسفه است به کار برده
می شود، که این کمتر درعرف استعمال می شود. در این اصطلاح «حکیم» آن کسی
است که علم به حقایق اشیاء دارد. علم به حقایق اشیاء در واقع افضل علوم است.
ممکن است که انسان درباره ی اشیاء اطلاعاتی و علومی داشته باشد، ولی اینها
علم به حقایق اشیاء نباشند. اگر علم به حقایق اشیاء باشد، آنچنان که اشیاء هستند،
در حکمت نظری به آن «حکمت» می گوییم. لهذا خود فلاسفه در باب حکمت نظری
می گویند: «هی أفضل علم بأفضل معلوم» . البته این تعبیر، به خصوص در حکمت
الهی است.
در باب حکمت عملی که اصلا کلمه ی «حکیم» بیشتر در مورد انسان به کار
می رود، این اصطلاح نه فقط از جنبه ی دانایی است، بلکه مسأله ی فعل هم در آن هست؛
یعنی حکمت صرفاً دانش نیست، شامل رفتار هم هست. در این جور موارد ما به چه
انسانی «حکیم» می گوییم؟ انسانی که درکارها بهترین هدفها را در نظر بگیرد و
بهترین هدفها را انتخاب کند، یعنی هدف واقعی و حقیقی خودش را کشف کند و به
دست بیاورد، و برای رسیدن به آن هدف بهترین وسائل را، احسن وسائل را در نظر
بگیرد و انتخاب کند. بنابراین به دست آوردن بهترین هدفها و بهترین وسیله ها برای
رسیدن به آن هدفها را «روش حکیمانه» می گوییم. دراین صورت آن سه عنصری
که گفتیم، در حکمت هست. علم هست، اما هر علمی را «حکمت» نمی گوییم. هر
انسانی را هم که از روی یک نوع علم و دانایی عمل کند «حکیم» نمی گوییم، بلکه
اول می خواهیم ببینیم این انسان در کار خودش چگونه هدفهایی را انتخاب کرده
است؛ و لهذا ممکن است یک آدمی خیلی باهوش و خیلی دقیق باشد ولی
هدفهایش عقل پسند نباشد. ما این را «حکیم» نمی گوییم و رفتارش را حکیمانه
نمی دانیم. پس می بینید که درمفهوم «حکمت» دانایی هست. اما نه هر دانایی، آن
مجموعه آثار شهید مطهری . ج8، ص: 409
دانایی که به فاضل ترین معلومات درمقام عمل تعلق بگیرد. همان طور که در
حکمت نظری گفتیم که به هر علمی درباره ی خارج «حکمت» نمی گوییم، بلکه علم به
فاضل ترین معلومات و شریف ترین معلومات در جهان را حکمت نظری می گوییم،
در اینجا هم علم به شریف ترین امور عملی را «حکمت عملی» می گوییم. امور
عملی یعنی اموری که مربوط به اهداف انسان یا وسائل انسان است. علم به
شریف ترین هدفها و شریف ترین وسائل را «حکمت» می گوییم.
پس [در حکمت ] علم هست اما نه هر علمی. در مفهوم این علم بهترین علوم و
بهترین معلومات هست، همان طور که در حکمت نظری هم این کلمه ی «بهترین»
وجود داشت. در آنجا دانستن بهترین چیزهایی که باید دانست [بود] و در اینجا
دانستن بهترین هدفهایی که باید به دست آورد و بهترین کارهایی که باید انجام داد.
در اینجا که می گوییم دانستن بهترین کارهایی که باید انجام داد، مفهوم فاعلیت هم
در آن هست. بنابراین صرف دانستن را «حکمت» نمی گوییم. هم دانستن است و هم
بر طبق آن دانستن رفتار کردن است. در این صورت در آن، علیت و مبدئیت و
فاعلیت نیز می باشد و قهراً اراده هم در آن هست. دانستن بهترین هدفها و انجام
دادن آنچه که می داند، از روی اراده.