و لهذا اگر کسی مانند سوفسطائیها و ایده آلیستها آمد و در تطابق آن صورتی که
نزد شماست با آن وجود عینی که در خارج است خدشه کرد، اینجاست که اصلاً پایه ی
علم حصولی از بن می ریزد. [آنها] آمدند و گفتند که هرچه ما شهود می کنیم خیال
می کنیم که وجود عینی را شهود کرده ایم. اصلاً ما به هیچ معنا وجود عینی را شهود
نمی کنیم. شما که الآن دارید این حجم خاص را شهود می کنید، این رنگ را شهود
می کنید، [یک خیال است. ] علم می گوید همه ی اینها ساخته ی ذهن است. در اینجا فقط
یک مشت اتم وجود دارد که اگر همه ی آنها را جمع کنند به اندازه ی یک سر سوزن هم
نخواهد شد و بقیه اش دیگر همه خلأ است. اینکه شما همه را ملأ شهود می کنید
مجموعه آثار شهید مطهری . ج8، ص: 284
[خیال است. ] اینجاست که اصلاً پایه ی علم حصولی از بن می ریزد. ممکن است کسی
این حرف را بزند که ما خیال می کنیم عالم عینی را درک می کنیم، ما فقط
تصویرهایی پیش خودمان داریم و خیال می کنیم که مطابق با عالم عینی است و در
واقع هیچ گونه تطابقی وجود ندارد؛ یعنی چنین کسی در واقع شک دارد که تطابقی
میان آنچه در ذهن است با آنچه در خارج است، باشد.
بعضی یک قدم جلوتر می روند و می گویند از کجا که اصلاً عینی وجود داشته
باشد. حالا که این مقدار از بین رفته و همه ی آن چیزهایی که ما درک می کنیم خیال
می کنیم که با خارج تطابق دارد، حالا که نود و نه درصد از بین رفته و یک درصد آن
باقی مانده است که آن را «اتم» می نامیم، شاید همین اتم هم وجود نداشته باشد. این
یک مسأله ی دیگر است که ما فعلاً بنا نداریم درباره ی این مطلب سخن بگوییم.
سخن ما این است که ما به اشیاء علم حصولی داریم. اما با دقت فلسفی، مناط
[علم ] به اشیاء همان علم حضوری است؛ یعنی علم حصولی هم شهود است اما
شهود بالتبع. هرچه را که ما شهود می کنیم به تبع حضور آن [مشهود] در نزد خود، آن
را شهود می کنیم. خودمان را هم اگر شهود می کنیم به تبع حضور خودمان در پیش
خودمان است؛ و اگر غیر خودمان را هم شهود می کنیم، به سبب صورتی از اوست که
پیش ما حاضر است و آن صورت مشهود واقعی ماست و آن صورت با خارج
تطابقی دارد.
همه این جهت را قبول دارند و هیچ کس منکر نیست که وقتی اشیاء را درک
می کنیم [وجود عینی آنها نزد ما حاضر نیست. ] حتی مادیین هم می گویند که درک
در مغز صورت می گیرد و آن تصویری است که مثلاً بر اثر رابطه ای که میان خارج و
سلسله ی اعصاب ما برقرار می شود پیدا می شود و یک ترکیبات شیمیایی هم احیاناً
صورت می گیرد، یا مثلاً یک صورت فیزیکی در مغز هست، یک فعل و انفعالی در
آنجا هست. ولی [همینها] هم می گویند آنچه شما درک می کنید همان است که در مغز
شماست. بعد ناچار است که بگوید یک نوع تطابق میان این تصویر و آن خارج
هست؛ غیر از این راهی ندارد.
خیلی اوقات این اشتباه پیش می آید که [گفته می شود] تا آنجا که علم حضوری
است غفلت است، وقتی علم حصولی می آید تنبه و آگاهی و شهود هست. نه، اصلاً
علم و تنبه و آگاهی و شهود همه از آنِ علم حضوری است. علم حصولی هم همه ی آن
مجموعه آثار شهید مطهری . ج8، ص: 285
را دارد ولی به تبع آن علم حضوری، و به قول حکما آنها را دارد ولی بالعرض نه
بالذات.
سؤال:
می توانیم بگوییم که تجلیگاه علم حضوری در انسان، وقتی از
مرحله کودکی تکامل می یابد، علم حصولی است؟
استاد: نه، ببینید: یک مطلب این است که ما چگونه به خود علم حضوری پیدا
می کنیم، و مطلب دیگر این است که چه موقع علم پیدا می کنیم که علم حضوری
داریم، که این یک علم دیگری است، خود این یک حضور دیگر است. حیوان به
خود علم حضوری دارد، ولی شاید هیچ وقت علم پیدا نکند به این که به خود علم
دارد، تا چه رسد به این که باز علم پیدا کند که به خود، علم حضوری دارد نه علم
حصولی. ولی انسان به خودش علم حضوری دارد، بعدها هم خودش را موضوع
مطالعه قرار می دهد و بار دیگر علم پیدا می کند که به خود علم دارد، علم پیدا می کند
که به خود علم حضوری دارد نه علم حصولی، و علم پیدا می کند که به اشیاء علم
حصولی دارد نه علم حضوری، که اینها یک مراحل دیگری است.