ما از دو جهت اشتباه می کنیم: یکی از این جهت که نظام طولی علت و معلول را
نمی بینیم و خیال می کنیم که قضای الهی بدون رابطه ی علت و معلولی به اشیاء تعلق
می گیرد. این غلط است. قضای الهی به هر چیزی که تعلق بگیرد از راه علتش تعلق
می گیرد؛ یعنی قضای الهی جز وجود علت آن شئ معنایی نمی دهد. قضای الهی به
این معناست که علت آن شئ و علت علت آن شئ ادامه دارد تا به ذات
واجب الوجود می رسد. یعنی علم الهی و اراده ی الهی اقتضا کرده است که معلول اول و
معلول ثانی به نظام علت و معلول وجود داشته باشند. معنای قضای الهی این نیست
که اشیاء و حوادث مستقیماً مورد تعلق قضای الهی قرار می گیرند. این نکته ی اول را
مجموعه آثار شهید مطهری . ج8، ص: 554
مخصوصا باید توجه داشت و درک کرد.
غیر از مسأله ی رابطه ی علت و معلولی اشیاء با یکدیگر که یک رابطه ی طولی است،
یک رابطه ی عرضی هم میان اجزاء عالم هست. میان اجزاء عالم وابستگی عرضی هم
هست. تمام اجزاء عالم حکم یک واحد صاحب اجزاء را دارد، واحدی که همه ی
اجزایش آنچنان به یکدیگر وابسته هستند که اگر باشد همه باید باشند و اگر نباشد
هیچکدام نباید باشند.