اگر یادتان باشد، در اوائل این كتاب كه درباره ی وحدت بحث می كردیم، شیخ
اقسام وحدت را ذكر كرده است، كه بعد در كتب متأخرین، منظم تر و مرتب تر از
آنچه كه در كلام شیخ آمده بیان گردیده است. آنچه در آنجا گفته ام در اینجا هم اشاره
می كنم كه وحدت یا واحد بر دو قسم است: حقیقی و مجازی. ممكن است مقسم را
«وحدت» قرار دهیم و ممكن است «واحد» قرار دهیم، فرق نمی كند، وقتی مقصودمان
واحد بماهو واحد باشد باز می گردد به اینكه مقسم وحدت است. پس می گویند كه
وحدت بر دو قسم است: یا وحدت حقیقی است و یا وحدت مجازی. البته این تقسیم
به این شكل در كلام شیخ نیست، در كلمات ملاصدرا و حاجی سبزواری و مانند
آنهاست. وحدت حقیقی نیز بر دو قسم است: یا واحد عین وحدت است، یا واحد
ذات له الوحدة است.
اگر واحد عین وحدت باشد نیز خود بر دو قسم است: یا به معنای این است كه
واحد مفهومش عین مفهوم وحدت است، یا حقیقتش عین حقیقت وحدت می باشد،
كه این را اصطلاحا «وحدت حقّه ی حقیقیه» می گویند. البته این اصطلاح از عرفاست
كه در اینجا آمده و در كلمات شیخ نبوده و نمی توانسته هم باشد. امّا اگر وحدت عین
ذات واحد نباشد نیز خود بر چند قسم است: یا واحد بالشخص است و یا نیست. اگر
مجموعه آثار شهید مطهری . ج7، ص: 461
واحد بالشخص نباشد، یا واحد نوعی است یا واحد جنسی. مثلاً زید واحد شخصی
حقیقی است و انسان واحد نوعی است، نوع واحد است؛ حیوان واحد جنسی است،
جنس واحد است. اینها اقسام وحدت و واحد حقیقی است.
امّا واحد مجازی كه كثرت حقیقی است و وحدت مجازی، در جایی است كه دو
شئ كه دارای كثرت حقیقی هستند در یك امر اشتراك داشته باشند و ما وحدت را
بجای اینكه به امر مورد اشتراك نسبت دهیم به خود مشتركها نسبت دهیم؛ مثلاً بگوییم:
زید و عمرو واحدند ولی بالنوع، كه این می شود واحد بالنوع. ببینید! واحد بالنوع
غیر از واحد نوعی است. در واحد نوعی به افراد كار نداریم، وحدت را به خود نوع
نسبت داده ایم؛ گفته ایم انسان خودش یك نوع واحد است. ولی وقتی می گوییم زید و
عمرو واحدند ولی بالنوع، یعنی به مناط نوع. وقتی نسبت وحدت را به نوع می دهیم
حقیقی است امّا وقتی این نسبت را به افرادش می دهیم نسبت مجازی است.
می گوییم انسان و غنم واحدند بالجنس. این هم واحد مجازی است. واحدهای
مجازی را اگر واحد بالنوع باشند «متماثلین» می گویند و اگر واحد در جنس باشند
«متجانسین» می گویند. و نیز ممكن است دو شئ در كیفیت واحد باشند، یعنی كیفیت
واحد داشته باشند، مثلاً دو شئ كه هر دو دارای یك رنگ یا دارای یك شكل هستند،
این واحد بالكیف را «متشابهین» می گویند. ممكن است دو شئ در كمیّت با یكدیگر
وحدت داشته باشند و دارای كمّ واحد باشند، مثل دو خطی كه هر دو دارای یك كمّیتند،
هر دو نیم متر هستند، اینها را «متساویین» می گویند؛ یا دو زاویه و دو سطح [را كه به یك
اندازه اند] متساویین می گویند. ممكن است دو شئ در یك اضافه با یكدیگر مشترك
باشند، مثلاً زید و عمرو هر دو ابن بكر باشند، اینها را «متناسبین» می گویند؛ یعنی هر
دو دارای یك نسبتند؛ نسبت زید به بكر است، نسبت عمرو هم به بكر است. این نحوه
تقسیم بندی است كه متأخرین می كنند كه از این نظر بهتر هم هست. پس بنا بر این
تقسیم بندی، وحدت یا حقیقی است یا مجازی؛ وحدت حقیقی یا وحدتش عین واحد
است یا غیر واحد؛ اگر عین واحد باشد خود دو قسم است و اگر غیر واحد باشد چند
قسم؛ واحد مجازی هم اقسامی دارد به این صورت كه یك وقت ملاك وحدت نوع
است، یك وقت جنس است، یك وقت كمّ است و یك وقت اضافه، و هر كدام از اینها
یك اسم خاصی پیدا می كنند.
شیخ اقسام را به این ترتیب ذكر نمی كند، تحت عنوان «واحد بالذات و واحد
مجموعه آثار شهید مطهری . ج7، ص: 462
بالعرض» ذكر می كند و همان طوری كه از گذشته یادم هست، در كلام شیخ چندان
تفكیكی هم میان واحد بالنوع و واحد نوعی و نیز واحد بالجنس و واحد جنسی نشده
است و این اصطلاحات در كلام شیخ وجود ندارد و عملا هم آنطور كه باید تفكیك
نشده است. شیخ فقط واحد بالعرض و واحد بالذات را ذكر می كند. واحد بالعرض،
كمی با واحد مجازی تطبیق می كند ولی وقتی واحد بالذات را می گوید شاید تا
اندازه ای واحد جنسی با واحد بالجنس و واحد نوعی با واحد بالنوع مختلط شده
باشد. این مطالب را با آنچه كه در اوائل درباره ی وحدت آمده بود مطالعه كنید. البته
آنچه در آنجا گفته بود مفصل تر از مطالب اینجاست، امّا اگر دقت شود آنجا اقسام
وحدت را ذكر كرده چون بحث درباره ی خود وحدت بوده است، مثلاً گفته است واحد یا
بالذات است یا بالعرض، ولی در اینجا چون بحث درباره ی هوهویت است همان اقسام
را برای هوهویت ذكر كرده است كه هوهویت ها مختلف هستند: هوهویت بالذات و هو
هویت بالعرض. در عمل و نتیجه هم فرق نمی كند كه ما اینها را اقسام وحدت ذكر كنیم
یا اقسام هوهویت، چون اقسام هوهویت همان اقسام وحدت است.