حاجی- كه بعد با او بحث داریم- از كسانی است كه معتقد است كه همان حركت توسطیه در خارج وجود دارد. از جاهایی كه نظر مرحوم آخوند و حاجی متفاوت است همین جاست و این جای تأسف هم هست چون این مطلب یكی از مسائل بسیار حساس و بسیار عالی و لطیف صدرالمتألهین است و حاجی نمی بایست در اینجا چنین اشتباهی می كرد. حاجی معتقد است كه آنچه در خارج وجود دارد حركت توسطی است و حركت قطعی، ذهنی است و به آن لازم هم ملتزم می شود كه زمان در خارج به صورت یك امر ممتد وجود ندارد بلكه منشأ انتزاع این امر ممتد در خارج وجود دارد. به عقیده ی حاجی، شیخ هم اگر گفته است زمان در خارج وجود دارد مرادش چنین چیزی است. حاجی این نظر را در منظومه هم آورده است و كمتر به حاجی ایراد گرفته اند در صورتی كه این حرف یك ایراد بسیار اساسی دارد.

حاجی در باب زمان به یك آن به نام «آنِ سیال» قائل است، یعنی همان طور كه در باب حركت به حركت توسطی قائل است كه حركت توسطی حركت قطعی را در ذهن رسم می كند در باب زمان می گوید در خارج آنِ سیال وجود دارد و آنِ سیالدر ذهن زمان را رسم می كند. پس معنای اینكه زمان وجود دارد یعنی منشأ انتزاعش كه آنِ سیال است در خارج وجود دارد كه این آنِ سیال خود داستانی دارد.

شیخ در بعضی از كلماتش به آنِ سیال قائل است و در بعضی دیگر جداً آن را نفی كرده است. ظاهراً در طبیعیات به آنِ سیال قائل است اما در الهیات با برهان آن را نفی كرده است. عجیب است كه مرحوم آخوند هم در بعضی كلماتش آنِ سیال را تأیید كرده است و در بعضی كلمات دیگر خود به شدت آن را رد كرده است. ولی مرحوم آخوند به گونه ای به آنِ سیال قائل است كه با وجود زمان در خارج منافات ندارد. ما ان شاء اللّه به بحث زمان و «آن» كه برسیم بحث خواهیم كرد كه آیا مسئله ی آنِ سیال می تواند درست باشد یا نه. البته شاید آن معنایی را كه مرحوم آخوند می گوید كه با وجود خارجی زمان منافات ندارد در آخر همین بحث هم مطرح كنیم [1]، ولی به آن معنا كه حاجی می گوید ابداً درست نیست، كه در آینده در این باره بحث خواهیم كرد.

این، بحث اولی است كه مرحوم آخوند با شیخ می كند كه جنبه ی نقد و ایراد دارد و دیدیم كه شیخ گفت حركت نمی تواند در خارج وجود داشته باشد و آخوند جواب داد كه شما در نحوه ی وجود حركت اشتباه كرده اید و بعد هم گفت شما چطور قائل به زمان هستید؟ .

بحث دومی كه مرحوم آخوند با شیخ دارد جنبه ی اِحكام دارد كه در جلسه ی بعد مطرح می كنیم. اگر این بحث یك مقدار طول بكشد عیب ندارد برای اینكه اگر در اوایل، مطالب روشن شود بعدها كه به مطالب مشكل می رسیم به طور ساده تری رد می شویم. اما اگر از این مطالب رد بشویم و توضیح كافی ندهیم بعدها به جاهایی می رسیم كه به كلی گیج خواهیم شد.

---